Parels in het muziekarchief: van verloren krokodillen tot vogels van de koningin

Een blik in de verborgen pareltjes van het muziekarchief

Het muziekarchief is een onderdeel van de Documentatie- en Archiefdienst. Net zoals het beeld- en het woordarchief beschikt het muziekarchief over een uitgebreide, historische collectie, met duizenden opnames die teruggaan tot de begindagen van de publieke omroep in 1931. Om al die opnames optimaal te bewaren én toegankelijk te maken voor programmamakers, worden ze samen met meemoo (het Vlaams instituut voor het archief) gedigitaliseerd en ontsloten. Daarvoor moeten de muziekarchivarissen de oude opnames niet enkel restaureren en digitaliseren, maar ook beluisteren, bewerken en er metadata aan toevoegen. Wanneer de opname begeleid wordt door een steekfiche of infokaartje, weten de archivarissen wat ze te horen zullen krijgen. Maar dat was niet altijd het geval, wat soms tot opvallende ontdekkingen leidde. 

Arken van Noach richting de Zoo van Antwerpen

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn de dieren uit de Antwerpse Zoo verdwenen of opgegeten. Kort na de oorlog moest de Zoo daarom op zoek naar nieuwe dieren om de dierentuin mee te vullen. Verschillende boten werden naar Afrika gestuurd om daar dieren te halen. Van de aankomst van die boten met dieren bestaat een geluidsfragment.

Johan Favoreel, muziekregisseur: “De reporter ter plaatse praat met de kapitein en de matrozen, wat hilarische gesprekken oplevert. Zo vraagt de reporter of de reis goed verlopen is, waarna de kapitein antwoordt: ‘De dieren zijn braaf geweest.’ Of wanneer één van de matrozen vertelt dat ze geregeld de dieren moeten luchten: ‘En zo een aap, als je die uit zijn kooi haalt, dat is niet simpel om die daarna terug te vangen. En we zijn een krokodil kwijtgespeeld.’ Dat is zo ontwapenend in zijn naïviteit, heerlijk.” 

Fragment uit een radioreportage naar aanleiding van de aankomst van enkele nieuwe dieren voor de Zoo van Antwerpen, kort na de Tweede Wereldoorlog.

De vogels van de koningin

Niet enkel de olifanten, tijgers, apen en krokodillen van de Zoo van Antwerpen kregen een plekje in het muziekarchief. Ook het gezang van de vogels van de koningin zijn voor de toekomst bewaard gebleven:

Johan Favoreel: “Zo hebben we zes platen gedigitaliseerd uit de collectie van het koninklijk hof. Daarop staan vogelgeluiden uit de tuin van Laken, opgenomen in opdracht van koningin Elisabeth. Je hoort ook andere geluiden, zoals tractoren en tweetact-auto’s. En om het heel romantisch te maken: het laatste geluid op de opname is dat van de nachtegaal die elke avond aan het raam van de koningin kwam zingen. Idyllisch! Het zou een sprookje kunnen zijn.”

Fragment met vogelgeluiden uit de tuinen van Laken, afkomstig uit de koninklijke collectie en gemaakt op vraag van de toenmalige koningin Elisabeth.

Geluiden uit Congo en van het front

Naast opvallende geluidsopnames zijn er ook heel wat radioreportages van vroeger bewaard: een leerlooier die vertelt over zijn vak, of de piloot die voor het eerst naar Zaïre (de huidige Democratische Republiek Congo) vliegt. Johan Favoreel: “Die piloot vertelde bijvoorbeeld dat hij, eenmaal hij boven Noord-Afrika zat, geen radiocontact meer had en blind moest vliegen. ‘Maar ik ben er toch geraakt’, voegde hij toe. Heel grappig.”

Johan Favoreel: “Het is vaak een verrassing wat je te horen krijgt op die platen met interviews. Zo hebben we opnames van soldaten die de groeten doen aan het thuisfront tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een reporter trok naar Duitsland om hen daar te vragen welke plaat ze wilden aanvragen voor thuis. Opvallend genoeg koos 90 procent van de soldaten voor klassieke of licht-klassieke muziek. Nu ja, opvallend, er was natuurlijk niet veel anders destijds.”

Muziekopname uit Congo, bij het Bayaka-volk van Kwango Basonde.

Muziekopnames

Geluidsopnames en radio-interviews vormen niet de hoofdbrok van het historische muziekarchief, maar wel muziek. Er zijn ontzettend veel klassieke werken, jazzoptredens en concerten van vroeger bewaard. 

Opera’s van eigen bodem

Een voorbeeld van die Belgische klassieke muziek van eigen bodem komt er in de vorm van een opera van Eugène Ysaÿe: een wereldberoemde, Belgische componist en vioolvirtuoos.

Johan Favoreel: “We vonden op een gegeven dag een operaopname in ons archief, maar we wisten niet dat het om een opera van Ysaÿe ging. Er stond op het etiket enkel ‘Pierre Li houieux’. Niemand van ons wist wat dat wou zeggen, dus we lieten het rusten. Een paar weken later klopte de RTBF bij ons aan, met de vraag of we een opera van Ysaÿe hadden, genaamd ‘Pierre Li houieux’. Daar keken we van op, want we hadden er geen idee van dat Ysaÿe ooit een opera in een Waals dialect gemaakt had, getiteld ‘Pierre de kolenwerker’. Zo kom je soms dingen te weten, door toeval en geluk.”

Fragment uit de Waalse opera ‘Pierre Li houieux’ (‘Pierre de kolenwerker’) van de Belgische componist en vioolvirtuoos Eugène Ysaÿe.

Franse rattenvangers

Een andere opmerkelijke opname is een Franse operette van Louis Ganne, met de titel ‘Hans, joueur de flûte’.

Johan Favoreel: “Een operette met een Franse titel? Dat leek vreemd, want operette is een Duits genre en Hans is helemaal geen Franse naam. Het klopte precies niet. Toen ik ernaar luisterde, hoorde ik het verhaal van de rattenvanger van Hamelen, maar dan in operettevorm. Echt een fantastische opname, met veel overacting en overdreven toon- en stemgebruik. Daar heb ik echt van genoten. Verschillende keren ben ik luidop in de lach geschoten. Dat is altijd heel fijn, als je op zoiets onverwachts botst.” 

Fragment uit de Franstalige operette ‘Hans, joueur de flûte’ (naar ‘De rattenvanger van Hamelen’) door Louis Ganne.

Nooit uitgegeven compositie Toots Thielemans

Het muziekarchief heeft niet één, maar twee unieke opnames van Toots Thielemans in zijn bezit. Het nummer ‘Painted Faces’ werd ontdekt door muziekarchivaris Ben Vanderweyden en bleek nooit eerder uitgegeven. De opnames dateren van 1980, het nummer zelf werd door Toots geschreven in opdracht van de toenmalige BRT.

Van diezelfde Toots heeft het archief ook een historische opname uit de jaren 40. Het gaat om een demo-opname die Toots maakte om op te sturen naar George Shearing, met de bedoeling om zo in de VS te kunnen spelen (wat uiteindelijk ook gebeurde). 

Het VRT-archief bevat ruim 50.000 eigen opnames van vroeger en nu. Hoe vindt een mens daar zijn weg in?

Barbara Sarmentero, muziekarchivaris: Door collectievorming! De VRT heeft een schat aan unieke muziekopnames in haar bezit. Binnen dat aanbod kunnen we verschillende collecties aanleggen rond bepaalde onderwerpen, om het behapbaar te maken voor onderzoekers of programmakers. Er zijn ontelbaar veel mogelijkheden om collecties te maken met het muziekarchief, zoals vandaag al gebeurt met het woord- en beeldarchief voor het onderwijs (met onder andere Het Archief voor Onderwijs en de EDUboxen, red.).

Neem nu klassieke muziek. Je zou binnen dat thema een collectie ‘Belgische klassieke muziek’ kunnen aanleggen. Daar hoor je eigenlijk niet veel over, terwijl er bijzonder veel goede Belgische klassieke componisten en muziekstukken zijn. Ik denk bijvoorbeeld aan een prachtige, oude versie van het pacifistisch oratorium, ‘De oorlog’ van Peter Benoit, een opname uit 1951. Of muziekopnames uit de jaren 30 en 40, met werken die specifiek op maat van het medium radio werden geschreven. Dat was iets unieks, componisten die in dienst van het NIR (de toenmalige publieke omroep, red.) experimenteerden met dat nieuwe medium radio en daar de muziek op afstemden. Het beste voorbeeld is de ‘Radiosymfonie’ van Karel Albert. Zulke werken moeten het licht zien. Er ligt werkelijk een schat aan Belgische klassieke muziek in ons archief verborgen.

Die collectievorming en classificatie van het archief is dus een volgende stap, eenmaal al het materiaal is gedigitaliseerd en ontsloten?

Barbara: Klopt. Met collecties zouden we in de toekomst het archief pasklaar kunnen maken, er orde in kunnen scheppen en het zo gebruiksvriendelijk maken. Programmamakers en onderzoekers hoeven zo het archief niet ondersteboven te keren als ze iets willen creëren rond een bepaald thema. Er zijn echt ontzettend veel opties om collecties aan te leggen. Denk maar aan een collectie over veldopnames met traditionele muziek uit alle uithoeken van de wereld, van China tot Zuid-Afrika. Radiomakers die in de jaren ’30 naar Belgisch-Congo trokken, om er muziek op te nemen bijvoorbeeld. Of opnames van vergeten en bekende kinderliedjes uit verschillende Vlaamse dorpen en steden, jaren ’30 tot ’60.

Wat mij persoonlijk de laatste tijd bezighoudt, zijn vrouwelijke componisten in het archief. Ik begon daar voor het eerst aandacht aan te schenken na de Oscaruitreiking in 2018. Toen kreeg de vrouwelijke componiste Hildur Guðnadóttir de Oscar voor beste soundtrack, voor de film ‘Joker’, wat haar de derde vrouw ooit maakte die die eer kreeg toebedeeld. Ik besefte al snel dat dit pijnpunt ook in ons archief bestaat: veel mannelijke componisten en weinig vrouwen. Ik ben me daarna gaan inlezen in het onderwerp, en sindsdien droom ik van een collectie rond bekende en minder bekende vrouwelijke componisten in ons archief, want die zijn echt het ontdekken waard! 

Fragment uit het ‘Per Archi’ voor strijkers, gecomponeerd door de Belgische componiste Jacqueline Fontyn en uitgevoerd door het Symfonieorkest van de BRT onder leiding van Fernand Terby (1977).

Ook heel verrassend zijn de vroege opnames van elektronische muziek door pioniers als Lucien Goethals, Karel Goeyvaerts en Louis de Meester (fragment uit 1966 te beluisteren hieronder, red.). De aankondiging verraadt al dat de muziek, gemaakt met ‘geluidopwekkende elektromagnetische middelen’, in 1966 als erg experimenteel werd beschouwd.

Fragment uit het werk ‘Twee gedichten van Paul Van Ostayen: Melopee en Geologie’ van de componist Louis de Meester, voorgedragen door Jeanne Geldhof. Het fragment maakt deel uit van een liveopname in de Koninklijke Vlaamse Schouwburg in Brussel (1966) voor het programma Nieuwe Muziek.