Het leven in kleur over racisme in Vlaanderen

Er is nog gigantisch veel werk aan de winkel. Ja, ook hier in Vlaanderen.

_{Karine Claassen}

Karine Claassen portretteert tientallen andere mensen van kleur. Ze vertellen over het racisme dat ze hebben meegemaakt en nog altijd ervaren, en vooral over de impact daarvan.

Experts Naima Charkaoui, Ama Kissi en Olivia U. Rutazibwa plaatsen de getuigenissen in een bredere maatschappelijke, historische en psychologische context. Wat bezielt mensen die andere mensen racistisch behandelen? Haat? Angst? Onwetendheid? Eén ding is zeker: het gaat niet om rotte appels. We moeten naar de boom kijken.

Een productie van Panenka voor Canvas.

Het leven in kleur op VRT NU

Tv-maker Karine Claassen praat niet graag over racisme. Als dochter van een witte Vlaamse vader en een Congolese moeder is ze er natuurlijk meermaals mee in aanraking gekomen, maar ze werd opgevoed met de raad: als je zwijgt, het laat overwaaien, en dubbel zo hard je best doet als een ander, dan komt alles goed.

Te lang gezwegen

Maar nu is alles anders. Karine is moeder geworden. En de tactiek lijkt niet te werken. Waarom zou iemand van kleur dubbel zo hard z’n best moeten doen als een witte Belg? Dat wil Karine niet voor haar zoon. Waarom zwijgen over racisme als dat alleen maar leidt tot opgekropte frustraties en onverwerkte trauma’s? Bovendien is er helemaal niks overgewaaid. Anno 2021 is racisme nog altijd ontegensprekelijk aanwezig. Ook in Vlaanderen.

Karine Claassen: ‘Ik heb te lang gezwegen over racisme. Omdat ik heb léren zwijgen, maar ook omdat ik me schaamde dat het mij en de mensen die ik graag zie overkomt. Aan het begin van de opnames van de reeks werd ik zwanger van mijn eerste kind. Heel onzeker vroeg ik me af in welke wereld mijn zoon zou terechtkomen. Ik wou mijn onverwerkte trauma's niet doorgeven aan hem. Mijn zoon moet vrij en zichzelf kunnen zijn, trots op zijn roots. En dan is praten de eerste stap. En vooral luisteren. Ik ben de mensen die hun verhaal met me wilden delen stuk voor stuk dankbaar voor de dingen die ze me hebben geleerd. Het geeft me hoop om al die schoonheid en wijsheid te zien. Maar er is nog gigantisch veel werk aan de winkel. Ja, ook hier in Vlaanderen.’

Mensen van kleur

Karine ging praten met andere mensen van kleur. Tientallen mensen, die hier wonen en leven, sommigen nog niet zo lang, de meesten al zowat hun hele leven. Van West-Vlaanderen tot Limburg. In dorpen en steden. Mannen en vrouwen, jong en oud. Met roots in Afghanistan, Burundi, China, Congo, Egypte, Haïti, Marokko, Rwanda, Thailand, Taiwan, Turkije, Vietnam en Zuid-Soedan.

Veelkoppig monster

Vijf afleveringen lang praat Karine met hen over racisme in Vlaanderen in al zijn facetten. Want racisme is een veelkoppig monster. Van verbaal tot fysiek racistisch geweld, etnische profilering, stereotypering, representatie, micro-agressies, discriminatie op de arbeids- en woningmarkt, racisme in het onderwijs, bij het uitgaan, en vooral over de impact van dat alles.

Wat hebben ze meegemaakt, of maken ze nog altijd mee? Gaan ze er tegenin of laten ze het gebeuren? Hoe voelt het om er elke keer te worden uitgepikt door de politie of op de luchthaven? Om door wildvreemden door je krullen gestreken te worden alsof je een attractie bent? Om ‘neger’ te worden genoemd? Welke impact heeft dat op je leven? Hoe kun je je kinderen ertegen beschermen? Wordt er genoeg aandacht aan besteed op school? Wat bezielt mensen die andere mensen racistisch behandelen? Is het haat? Angst? Onwetendheid? Zijn het per definitie “slechte” mensen? Is het iets van alle mensen en alle tijden? En hoe gaan we er ooit vanaf geraken?

Alle getuigen weten en voelen aan alles dat Karine een gesprekspartner is die begrijpt waar zij het over hebben. Iemand die het ook heeft meegemaakt. Daardoor laten ze - vaak voor het eerst - in hun hart te kijken. Dat leidt tot heel open, authentieke getuigenissen. Tegelijk krachtig en fragiel, vaak emotioneel, soms boos of gelaten, en af en toe ook verrassend grappig.

Tijd om te praten

Mensenrechtenexperte Naima Charkaoui, Dr. in de Klinische Psychologie Ama Kissi, en docent en onderzoeker Internationale Politiek prof. dr. Olivia U. Rutazibwa plaatsen de persoonlijke getuigenissen in een bredere maatschappelijke, historische en psychologische context.  

Karine Claassen: ‘Ik vond het cruciaal om de getuigenissen te laten kaderen door mensen die dag in dag uit met het thema bezig zijn. Hoewel ik weet hoe racisme voelt, viel mijn mond open van de structurele context: hoe het zit ingebakken in onze maatschappij, hoe het zelfs geïnjecteerd wordt, en welke schadelijke gevolgen het heeft voor ons allemaal. Zwart, wit of welke kleur dan ook.

Het leven in kleur wil, met een veelheid en diversiteit van pakkende verhalen, een eerlijk beeld schetsen van de trauma’s en pijn die racisme anno 2021 in Vlaanderen nog altijd teweegbrengt. Niet met een beschuldigend vingertje, niet met de bedoeling om volledigheid na te streven, zonder de illusie een oplossing aan te reiken. Maar wél met de hoop om de kijkers bewust(er) te maken van het probleem, en met de bedoeling om het debat te (her)openen. Want er is lang genoeg gezwegen. Tijd om te praten.

Afleveringen

• ‘Hoe kun je je kind beschermen tegen racisme?’
• 'Ik wil niet dat mijn zoon meemaakt wat jij hebt meegemaakt’
• ‘Vreemd in eigen land’
• ‘Het onderwijs is een diep racistisch systeem waarin niet iedereen dezelfde kansen heeft’
• ‘De default setting moet eruit’

‘Hoe kun je je kind beschermen tegen racisme?’

Karine Claassen praat met tientallen mensen van kleur over het racisme dat zij meemaken. Als kind werd haar nochtans altijd op het hart gedrukt: ‘Racisme? Zwijg daarover, dan waait het wel over.’ Niet dus. 

Prof. Dr. Olivia U. Rutazibwa, docent en onderzoeker Internationale Politiek: ‘Het gekke is dat het taboe om racisme te bespreken zowel in de witte meerderheid zit als bij heel veel mensen die zelf een migratieachtergrond hebben.’ 

Karine wil weten hoe dat komt. De schroom die ze voelt om over racisme te praten, wil ze eindelijk doorbreken. Ze wordt binnen enkele maanden voor het eerst moeder, dus het is tijd om te praten. Ook met haar eigen, witte partner. Ook zij hebben er samen nooit eerder over gesproken.

Samen met experts en andere ouders heeft Karine openhartige gesprekken over de impact van jeugdtrauma’s en hoe ze het voor hun kinderen anders zien. Wat is de impact van het verleden op haar generatie? En zal het anders zijn voor de volgende generatie, voor de kinderen?

Lieve, moeder van Finn & Sun: ‘Je probeert in te blenden met je witte kant maar je blijft altijd met een leegte achter, iets wat je gewoon niet kent, terwijl het wel een deel van jou is. Ik begon heel hard te worstelen met mezelf. Ik wou niets weten van die Afrikaanse kant, wou zo weinig mogelijk naar mijn moeder gaan. Het is pas goed gekomen door zelf mama te worden en te voelen dat ik niet hetzelfde wil voor mijn kinderen.’ 

Christa, moeder van Maxim en Laurent: ‘Geef ik de kinderen de naam van de vader of niet? Voor mij was dat een heel groot obstakel. Ik wou mijn kinderen meer kansen bieden in het leven. Met een vreemde achternaam wist ik dat mensen al een oordeel zouden klaar hebben vooraleer Laurent en Maxim konden zijn wie ze zijn, op een sollicitatie bijvoorbeeld. Met mijn naam zou dat veel minder problemen geven.’ 

'Ik wil niet dat mijn zoon meemaakt wat jij hebt meegemaakt’

Racisme kent vele vormen en gedaantes, maar de meest opvallende zijn verbaal en fysiek racistisch geweld. Vooral jongens krijgen met dat laatste te maken, dus Karine maakt zich zorgen voor haar toekomstige zoon.

Ze had al heftige verhalen gehoord van haar eigen broers, en ook uit de gesprekken in deze aflevering blijkt dat de impact van racistisch geweld echt enorm is. 

Naima Charkaoui, mensenrechtenexperte: ‘In sommige gevallen is er sprake van trauma, zeker bij heftige gebeurtenissen, maar ook bij herhaalde, relatief kleine gebeurtenissen. Het is belangrijk voor andere mensen om dat te begrijpen, omdat soms een ogenschijnlijk kleine trigger een heel heftige reactie kan uitlokken, omdat die doet denken aan het trauma.’ In het gesprek met Joël ondervindt Karine dat aan den lijve. 

Ama Kissi, Dr. in de Klinische Psychologie: ‘Mensen beseffen niet altijd wat de negatieve gevolgen van racisme kunnen zijn voor zichzelf. Ik denk dat heel veel mensen bijvoorbeeld niet beseffen dat racisme echt kan leiden tot posttraumatische stressstoornissen. Dat het de kans vergroot op hartaandoeningen. Dat veelvuldig blootgesteld worden aan racisme wanneer je zwanger bent een negatieve invloed kan hebben op je foetus. Dat zijn allemaal zaken die mensen niet weten. Het is echt tijd dat we die zaken gaan erkennen, en dat mensen de hulp kunnen vragen en krijgen die ze nodig hebben.’

Met Yassine praat Karine onder andere over de gevolgen van vooroordelen en stereotypering. Hij herinnert zich dat hij ooit aan een leerkracht vroeg: ‘Waarom zit ik hier? Ik ga toch geen werk vinden. Wie gaat mij aannemen? Ik beland toch in de gevangenis.’ Yassine was er als kind van overtuigd dat dat zijn toekomst was. Omdat zijn omgeving hem zo zag. Hij wèrd het stereotype. 

Naima Charkaoui, mensenrechtenexperte: ‘Stereotypen en vooroordelen drukken een verwachting uit. “Van iemand als jij verwacht ik dat die een crimineel zou worden.” En mensen zijn heel erg geneigd - zelfs als ze het schandalig vinden dat iemand zoiets over hen zegt - om zich toch aan te passen aan die verwachting, om die verwachting in te vullen. Soms gaat dat heel ver en wordt het een echte self-fulfilling prophecy. Gelukkig niet altijd. Maar vooroordelen en stereotypen zijn heel krachtig. Zeker voor kinderen en jongeren, die alles nog veel spontaner binnen nemen en er misschien niet zo kritisch tegenover staan.’

‘Vreemd in eigen land’

De meesten getuigen wonen hier al zowat hun hele leven, en toch wordt hen nog steeds het idee aangepraat dat ze zich hier niet echt thuis mogen voelen. Dat ze er nooit écht zullen bij horen. Zal dat ooit veranderen?

Eryckah komt uit een gemengd gezin en herinnert zich een schokkend moment met haar witte grootmoeder : ‘Voor mijn grootmoeder was ik niet half-zwart maar half-wit. Mijn eerste vriendje was zwart. Toen ik hem aan mijn bobonne voorstelde, zag ik haar teleurstelling. Ze zei: “Eryckah, jij bent toch een mooi meisje, jij hoeft toch niet met een neger te zijn.” Het doet nog meer pijn omdat het je eigen bloed is.’ 

Nek, geboren in Thailand maar opgegroeid in Vlaanderen, merkt dat zijn grootouders in Oud-Turnhout het moeilijk hebben met een veranderende samenleving. Hun zoon werd verliefd op de mama van Nek en daar hadden ze het moeilijk mee. Robert, grootvader van Nek: ‘Er komt commentaar van de buren, van de familie: “Wat doet hij nu?” De angst zit er bij veel mensen in.’

Naima Charkaoui, mensenrechtenexperte: ‘Ik denk dat angst zeker één van de oorzaken kan zijn van racisme. En dan gaat het over mensen die een slechte ervaring hebben gehad op straat bijvoorbeeld, en die dat gaan associëren met een afkomst. Mijn stelling is dat je die angst ernstig moet nemen. Als mensen met een angst zitten moet je daar een antwoord op geven. Maar het antwoord op angst is veiligheid en niet uitsluiting.’

Karine zoekt in deze aflevering antwoorden op de vraag of het alleen de generatie van de grootouders is die het moeilijk heeft met verandering. Hoe kunnen we mensen tonen dat ze niet bang hoeven te zijn voor een veranderende samenleving?

‘Het onderwijs is een racistisch systeem waarin niet iedereen dezelfde kansen heeft’

Vele van de getuigen kregen als kind ooit het studieadvies om zeker niet voor een ASO-richting te kiezen, laat staan Latijn. Wanneer ze dat dan, tegen alle verwachtingen in, tot een goed einde brachten, kregen ze het advies om toch vooral geen universitaire studies aan te vatten. Hoe kan dat?

Naima Charkaoui, mensenrechtenexperte: ‘Het heeft veel te maken met vooral onbewuste vooroordelen, verwachtingen en stereotypen bij leerkrachten. Je merkt bijvoorbeeld dat leerkrachten, vaak onbewust, lagere verwachtingen hebben van kinderen met een migratieachtergrond. Op het moment van een studiekeuze, denken ze wellicht oprecht dat het voor dit of dat kind beter zou zijn om technisch of beroepsonderwijs te volgen, terwijl het voor dat kind misschien veel beter zou passen om voor ASO te kiezen. Je ziet daar inderdaad een patroon in en het probleem is dat je dat op individueel niveau niet hard kunt maken. Als je dat zelf meemaakt, hoe kun je dan weten: is dat hier nu puur op basis van mijn afkomst of is dat misschien echt ook wat het best bij mij past? Want dat kan natuurlijk ook. Dat maakt je heel onzeker, want je moet soms al verdomd veel lef hebben om dan toch te zeggen: ik ga voor dat ASO.’

Prof. Dr. Olivia U. Rutazibwa, docent en onderzoeker Internationale Politiek: ‘We moeten het gesprek beginnen met: die dingen gebeuren, wat gaan we eraan doen? Eerder dan: die dingen gebeuren, maar ben je zeker dat het racisme is? Dat is het afleidingsmanoeuvre waardoor we decennia na decennia moeten blijven bewijzen dat er iets aan de hand is. Terwijl, we weten het, het materiaal is er, maar we hebben liefst alle andere verklaringen dan: dit is een diep racistisch systeem waarin niet iedereen dezelfde kansen heeft.’

Deniz, een oud-mijnwerker uit Houthalen-Helchteren, blikt terug op zijn schooltijd: ‘Ik zat op de tweede bank en iedereen gooide met varkensvlees naar mij. Ik was niet boos op de leerlingen. Wel op de leerkracht, want die deed niks.’ Hij vertelt Karine hoe een klas voor hem een weerspiegeling is van de samenleving: ‘Als je daar als gezaghebbende niet ingrijpt, dat is hetzelfde als een minister die niet ingrijpt wanneer hij foute dingen ziet in de samenleving, of een vader in zijn gezin.’

Sahadi, directeur van een basisschool op Linkeroever in Antwerpen, laat bij elk racistisch incident, hoe klein ook, meteen de les stilleggen om het probleem aan te kaarten, en nodigt diezelfde avond nog de ouders van de betrokken kinderen uit om ook hen te betrekken. Dat heeft een grote impact op de werking van de school, maar het is volgens hem de enige manier om tot oplossingen te komen.

‘De default setting moet eruit’

In de laatste aflevering van Het leven in kleur luistert Karine naar openhartige verhalen over sluimerracisme en micro-agressies. Vaak is racisme heel subtiel, bijna onzichtbaar, zelfs zonder slechte intenties, maar daarom niet minder schadelijk. 

Luc, die over zichzelf zegt dat hij de ‘racisme-loterij gewonnen heeft’, omdat volgens hem zwarte mensen veel meer en zwaarder racisme meemaken dan mensen van Aziatische afkomst: ‘Sluimerracisme is een groot probleem, maar de wetenschap dat het bestaat is ook de oplossing.’  Luc vertrouwt Karine toe dat hij zelf ook racistische denkpatronen had die hij achteraf pas kon toegeven: ‘Ik ben een heel harde pestkop geweest, omdat ik schrik had dat ze mij gingen pesten. Voor mij was er een soort pest-ladder: hoe hoger je erop klimt, hoe minder aandacht je naar jezelf trekt.’

Karine vraagt zich af of racisme wel enkel een probleem is van gekleurde mensen. Zo komt ze onder andere terecht bij Inge, de vrouw van oud-Ketnetgezicht Eric Baranyanka en Jean-Benoit, de beste vriend van Mounir, die allebei worstelen met hun rol als witte omstander. 

Jean-Benoit: ‘We hebben veel meegemaakt samen en nu ik er achteraf op terugblik, stel ik me de vraag: hebben wij als witte vrienden altijd goed gereageerd? Er wordt vaak gezegd: “Be the better man. Negeer het.” Maar achteraf gezien is dat niet zo slim. In feite was het aan ons om de confrontatie aan te gaan en te zeggen: “Kerel, wat je nu doet of zegt, is echt niet oké.”’ 

Ondertussen is Karine moeder geworden. Ze blikt met haar partner terug op de ongemakkelijke gesprekken die ze met tientallen mensen uit heel Vlaanderen heeft gevoerd. Ze stellen ze zich de vraag of racisme iets van alle mensen en van alle tijden is en hoe we er ooit vanaf kunnen geraken. 

Luc heeft een theorie over een mogelijke oplossing, maar die zal veel inspanningen vergen van ons allemaal ...