Sabena – de geschiedenis van onze nationale luchtvaartmaatschappij

Van de pioniersjaren na de Eerste Wereldoorlog over de gouden jaren van de luchtvaart in de jaren zestig en zeventig tot de tragische teloorgang van het bedrijf in het begin van de 21ste eeuw. Een verhaal dat onlosmakelijk is verbonden met de geschiedenis van ons land.

Vijf afleveringen lang ontdekken we de fascinerende geschiedenis van de Belgische ‘flagcarrier’ aan de hand van unieke archiefbeelden en getuigenissen van de mensen die erbij waren en het van dichtbij volgden, van de eerste piloten tot de laatste stewardessen. Want Sabena was meer dan zomaar een luchtvaartmaatschappij. Het was een Belgisch kroonjuweel. Een trots voor zij die er werkten en een baken van vertrouwen in verre buitenlanden.

De reeks staat niet alleen stil bij de grootse momenten, maar heeft ook oog voor de kleine verhalen en de verzwegen schandalen. De geschiedenis van de maatschappij weerspiegelt de Belgische tijdsgeest en gaf ze zelfs mee vorm. Dat maakt van Sabena niet alleen een symbool, maar ook een spiegel van de natie.

Sabena : vanaf woensdag 3 november om 21.35 u. op Canvas en op VRT NU.

Je mocht bij Sabena alles doen. Het is pas op het ogenblik dat er problemen opdoken dat ze tussenbeide kwamen

_{Piloot Piet Van Riet}

Sabena was, op KLM na, de oudste nationale luchtvaartmaatschappij van Europa en mag met recht en reden een luchtvaartpionier genoemd worden.  

De Société Anonyme Belge d'Exploitation de la Navigation Aérienne werd bijna een eeuw geleden, op 23 mei 1923, opgericht onder impuls van koning Albert I. De eerste vlucht vertrekt van het vliegveld van Haren net buiten Brussel naar het Britse Lympe, met een De Havilland DH-9. Maar, als een prelude op driekwarteeuw verliezen en financiële putten, slaagde de kersverse maatschappij er dat eerste jaar al niet in om uit de rode cijfers te blijven.

Pas na de tweede wereldoorlog –  uiteraard een moeilijke periode voor Sabena – komt het bedrijf echt tot volle expansie. De vluchten op Afrika worden hervat en uitgebreid, en transatlantische vluchten opgestart. Het personeelsbestand verviervoudigt en de vloot wordt gemoderniseerd. Maar rendabiliteit is er nooit echt bij.

De daaropvolgende decennialange calvarietocht van herstructureringen, sociale onrust, overheidsinjecties en mislukte allianties levert het bedrijf na de gouden jaren de bijnaam Such A Bad Experience Never Again op. Het maakt dat de meeste Belgen een haat-liefdeverhouding met Sabena hebben.

Die dubbelzinnige houding van de Belg verklaart wellicht mee het wedervaren van de maatschappij. Want de overheid mag dan wel voor tientallen miljarden Belgische frank in Sabena gepompt hebben, echt van harte is dat nooit gegaan. Het bedrijf krijgt altijd net genoeg geld van de politiek om het hoofd boven water te houden, maar nooit genoeg om een ernstige doorstart te nemen. Velen voelen zich geroepen, maar niemand slaagt erin om de tanker te keren.  

De geschiedenis van Sabena vanaf de jaren ’80 kan je kort samenvatten als een aaneenrijging van financiële problemen en saneringsoperaties. Ook de internationale context – met stijgende olieprijzen, de opkomst van terrorisme en toenemende concurrentie – speelt in het nadeel van de maatschappij. Het definitieve failliet van de trotse Belgische flagcarrier in 2001 komt dan ook niet uit de lucht gevallen.

Aflevering 1: Het grote avontuur - woensdag 3 november

Avontuurlijke piloten kleuren de pioniersjaren van Sabena. Andere continenten liggen binnen handbereik, maar vliegen blijft een voortdurende uitdaging.

Als we beschoten zouden worden, zou ik het vliegtuig als een vliegend blad naar beneden brengen.

_{Piloot Roger Meulemans}

Wanneer Sabena in 1923 wordt opgericht is het - na KLM - de eerste luchtvaartmaatschappij in Europa. In die vroege jaren ontpopt het zich tot een echte pionier.

In 51 dagen naar Congo

De eerste aflevering brengt ons terug naar die avontuurlijke begintijden. Nauwelijks twee jaar na de oprichting zorgt Sabena-piloot Edmond Thieffry voor een onwaarschijnlijke stunt met de eerste geslaagde lijnvlucht tussen België en Belgisch-Congo. Kleinzoon Jean-Louis Thieffry vertelt hoe zijn grootvader het vliegtuig maar liefst 51 dagen nodig had om naar Leopoldstad (het huidige Kinshasa) te vliegen. “De piloot zit in dat type vliegtuig gewoon buiten in een open cockpit, blootgesteld aan regen en wind”.

WO II en andere conflicten

Wanneer WO2 in alle hevigheid losbarst, onderbreekt Sabena gedwongen haar activiteiten. “Ik kroop in die tijd in bomen om de vliegtuigen van de geallieerden beter te kunnen zien” vertelt Sabena-piloot Piet van Riet. Net als veel jongens droomt hij ervan om piloot te worden. In 1952 start Sabena met een pilotenopleiding. De burgerlijke luchtvaartschool is dé plaats waar die jongensdromen samenkomen. Piloten getuigen over hun opleiding en de eerste solovlucht, die al eens fout durft te lopen.

Eens bij Sabena is het als groentje zoeken naar je plaats in de cockpit. Piloten getuigen over de machtsstrijd tussen piloot en copiloot. “Je mocht bij Sabena alles doen. Het is pas op het ogenblik dat er problemen opdoken dat ze tussenbeide kwamen”, vertelt Piet van Riet. Hij ondervond zelf aan den lijve hoe de maatschappij omging met een vermeende fout.

Piloot Roger Meulemans herinnert zich dan weer hoe hij met zijn Caravelle werd achternagezeten door een Russische MIG. Een gedwongen landing in Grozny was het gevolg. “Als we beschoten zouden worden, zou ik het vliegtuig als een vliegend blad naar beneden brengen”, zegt Roger Meulemans.

Primeurs

In de jaren ’50 zorgt Sabena voor een nieuwe primeur door een helikopter-netwerk op poten te zetten. Helikopterpiloot Robert Schoetens vertelt met een glimlach hoe oncomfortabel die vluchten eigenlijk waren.

Na WO2 doet de stewardess haar intrede aan boord. Maar Sabena’s eerste stewardess - Jeanne Bruylant - komt in 1946 al om het leven bij een tragisch ongeval in Gander (Newfoundland). Eveneens aan boord van die bewuste vlucht is het gezin van Sabena-directeur Gilbert Périer. Zijn dochter Jeanne Périer getuigt over die dramatische gebeurtenis waarbij haar moeder en oudere zus om het leven kwamen. Haar vader stort zich nadien volledig op zijn werk. Sabena staat voor grote uitdagingen.

Aflevering 2: Turbulentie - woensdag 10 november

Sabena loodst België de moderne tijd in. Expo ‘58 staat symbool voor het vooruitgangsoptimisme, maar in de jaren zestig kent de maatschappij enkele dramatische incidenten.

Het is onmogelijk om een loopbaan van 40 jaar te doorlopen zonder noodsituatie mee te maken.

_{Piloot Simon Diasolua}

In de jaren ’60 is Sabena tot volwassenheid gekomen. Expo ’58 heeft België en haar luchtvaartmaatschappij op de wereldkaart gezet en onder de bevolking heerst een blind geloof in vooruitgang en technologie.

Nieuwe thuishaven en nieuwe vliegtuigen

Sabena krijgt in het jaar van de expo een gloednieuwe thuishaven in Zaventem en bestelt als eerste Europese maatschappij vliegtuigen met straalmotoren. Piloten vertellen welke invloed de komst van de jet had op het leven in de cockpit. De eerste Boeing 707 wordt ingezet op de vluchten richting Congo. De voormalige kolonie is op dat moment – mede dankzij het uitgebreide binnenlandse netwerk - nog steeds het grote wingewest van Sabena. Piloot Willy Fahy getuigt over de vliegomstandigheden ter plaatse.

Out of Africa

Sabena zorgt in de voormalige kolonie voor werkgelegenheid, maar de Congolese bevolking wordt wel beperkt in hun mogelijkheden. Simon Diasolua herinnert zich hoe hij er als Congolese jongen van droomde om piloot te worden. “Maar ze zeiden me vlakaf dat het geen beroep was voor Congolezen. Maar beroep voor Congolezen of niet, ik wist dat ik later piloot zou worden.” Het verhaal van Simon Diasolua is er één van doorzetten. En blijven dromen.

Door de Congolese onafhankelijkheid in 1960 staat Sabena voor de grootste humanitaire actie in haar geschiedenis. Op 18 dagen tijd evacueert het 35.000 landgenoten. Het personeel getuigt in deze aflevering over de chaos. Over hoe vliegtuigen werden overladen met passagiers in paniek. En over de heldhaftige rol van het Sabena-personeel in de hele operatie.

Rampvluchten

Nauwelijks een jaar later crasht Sabena-vlucht 548 in Berg bij Kampenhout. Ooggetuige Laura Tobback beschrijft het drama dat zich die dag afspeelde. Maar het ongeluk maakt vooral veel indruk op het personeel. Boordmechanieker Jean Tordeurs: “We waren natuurlijk allemaal erg aangedaan door dat ongeluk. We vroegen ons af wat er was misgegaan”. Andere getuigen vertellen over het moment dat het ook op hun vlucht slechter had kunnen aflopen. Want zoals getuige Simon Diasolua het verwoordt: “Het is onmogelijk om een loopbaan van 40 jaar te doorlopen zonder noodsituatie mee te maken”.

In de jaren ’60 wordt de cargo-afdeling steeds belangrijker. “Alles ging in die tijd met Sabena de lucht in”, vertelt loadmaster Freddy Vanhuysse. “Maar we zagen niet altijd wat er in de kisten zat”. Deze aflevering belicht een duister wapentransport op 13 juli 1968. Die dag verongelukt Sabena-vlucht SN712 kort voor de landing in Lagos. De ware toedracht blijkt een verdwenen bladzijde in de Sabena-geschiedenis te zijn.

Aflevering 3: Een klasse(n)maatschappij - woensdag 17 november

Sabena staat garant voor klasse en de stewardess wordt in de jaren zestig steeds meer het uithangbord van de maatschappij. In het luxueuze pantser verschijnen ook de eerste barsten.

Er waren piloten die niet met een vrouw naast zich wilden vliegen.

_{Piloot Anne-France Gorremans}

Van stewardess tot piloot

De stewardess is in de jaren ’70 hét uithangbord van elke vliegtuigmaatschappij. Bij Sabena is dat niet anders. Deze derde aflevering gaat in op de aantrekkingskracht van een job in de luchtvaart op dat moment. Maar stewardessen getuigen ook over de problemen waarmee ze gecontronteerd werden. Want voor vrouwen was het toen niet vanzelfsprekend om lange tijd weg te zijn van huis. “We waren allemaal jonge twintigers en hadden thuis allemaal een lief. Maar meestal raakte het snel uit. Die mannen konden het dan niet verkroppen dat we zo vaak weg waren”.

Het uniform van de stewardess is een toonbeeld van vrouwelijkheid. Maar soms zorgt een kort rokje ervoor dat passagiers zich gaan misdragen. Zo blijkt uit enkele getuigenissen over ongewenste intimiteiten aan boord. Stewardess Cécile Gosez liet die voorvallen niet ongestraft. “Een knie naar boven daar waar het moet en het gebeurt geen tweede keer”. De aflevering brengt ook hulde aan enkele stewardessen die eind jaren ’60 opkwamen voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen.  

Nog moeilijker verging het vrouwen die piloot wilden worden. Het is al 1984 wanneer vrouwen voor het eerst worden toegelaten op de luchtvaartschool. Sabena’s eerste vrouwelijke piloot Anne-France Gorremans herinnert zich die eerste onwennige jaren. “Er waren piloten die niet met een vrouw naast zich wilden vliegen. Ze zegden me dat mijn plaats vanachter was. Bij de stewardessen”. Toch primeren ook bij haar de mooie herinneringen .

De sky is the limit

In de jaren zeventig staat Sabena garant voor klasse en luxe aan boord. Vliegen is nog exclusief en wie zich een ticket in eerste klasse kan veroorloven wordt in de watten gelegd. Stewardessen getuigen over de uitgebreide bediening aan boord, waarbij enkel het beste goede genoeg is. Ook in de Sabena Vip Lounge is het één groot feest.

Donderwolken

Maar eind jaren zeventig komen de eerste verhalen over zware financiële verliezen. De democratisering van de luchtvaart zorgt ervoor dat Sabena zich in een onbekende markt begeeft. Tickets worden goedkoper, maar stoelen in de gloednieuwe Jumbo blijven vaak onbezet. Sabena heeft moeite om haar lijnen rendabel te houden. En de overheid moet de verliezen steevast bijpassen. Aan de top van het bedrijf heerst immobilisme. “Veel mensen hebben lang gedacht dat ze deel uitmaakten van de overheid en dat hen niets kon overkomen”, zegt reclame-verantwoordelijke Louis Olivier. Maar diezelfde overheid begint het Belgische kroonjuweel als een blok aan het been te zien.

Aflevering 4: Mayday Mayday Mayday - woensdag 24 november

In de jaren zeventig maakt Sabena kennis met een nieuw fenomeen: terrorisme. De democratisering van de luchtvaart zorgt ervoor dat meer mensen kiezen voor het vliegtuig, maar de opkomende concurrentie is moordend.

De twee vrouwelijke kapers hadden gezegd dat ze zwanger waren, terwijl ze in werkelijkheid elk 5 kg explosieven om hun middel hadden.

_{Co-piloot Jean-Pierre Herinckx}

Terreur

Op 8 mei 1972 luidt de kaping van Sabena-vlucht 571 een nieuw tijdperk in de luchtvaart in. Het terrorisme doet zijn intrede. In deze aflevering keren we terug naar de gebeurtenissen in Tel Aviv met co-piloot van dienst Jean-Pierre Herinckx. “De twee vrouwelijke kapers hadden gezegd dat ze zwanger waren, terwijl ze in werkelijkheid elk 5 kg explosieven om hun middel hadden”. Na afloop stuurt Sabena de veiligheidsmaatregelen in Zaventem drastisch bij. Wat ooit een veilige thuishaven leek, wordt hoe langer hoe meer een versterkte burcht.

Het ‘Sabena-gevoel’

In de jaren ’80 is de luchthaven uitgegroeid tot een kleine stad. Het grondpersoneel in Zaventem is belangrijker dan ooit. Van bagage-afhandelaar tot veiligheidsagent en receptioniste. Een job bij Sabena staat voor werkzekerheid in tijden van torenhoge werkloosheid. Het grondpersoneel blikt terug op het befaamde Sabena-gevoel en de bedrijfscultuur, waarin gratis vliegtuigtickets een belangrijke rol speelden. Maar er bestond ook een ‘profitariaat’ en een aantal Sabéniens ging duidelijk over de schreef.

Stillekes Aan Beginnen En Niet Afjagen

In 1985 wordt de luchthaven van Zaventem uitgebreid en krijgt Sabena af te rekenen met de opkomst van budgetmaatschappijen. Haar thuismarkt wordt langzaam maar zeker ingepalmd. En de verliezen stapelen zich jaar na jaar op. Minister van Verkeer Herman Decroo laat de overheidssteun voortaan afhangen van een verregaande sanering van de maatschappij. “Sommige afdelingen waren inderdaad overbemand. Een veelgebruikte zinspeling op de afkorting van Sabena was: stillekes aan beginnen en niet afhaasten”, stelt station-manager Carl Bogaert. In zijn functie kwam hij geregeld met andere maatschappijen in contact en hij ziet bijvoorbeeld veel verschil tussen de bedrijfscultuur bij Sabena en die bij KLM.

De besparingsplannen eind jaren ’80 leiden tot hevig vakbondsprotest en massale betogingen. De passagier is de dupe en begint Sabena te wantrouwen. De weg naar beneden lijkt definitief ingezet terwijl iedereen elkaar met de vinger wijst.

Aflevering 5: De crash - woensdag 1 december

In de jaren negentig stapelen de verliezen zich op. Sabena moet op zoek naar een partner. Het personeel kijkt machteloos toe hoe de top de tanker tevergeefs probeert te keren.

Ze hebben de Zwitsers de sleutels van de kluis gegeven ? ook al hadden ze maar een minderheid van de aandelen.

_{Curator Christian van Buggenhout}

Op zoek naar een partner

In de jaren negentig is de situatie stilaan uitzichtloos. De deregulering in de luchtvaart zorgt ervoor dat de overheid niet langer voor reddende engel kan spelen. Sabena blijft kampen met zware verliezen en moet op zoek naar allianties om het hoofd boven water te houden.

De nieuwe baas Pierre Godfroid, tot dan topman bij Campbell Soup, staat voor een loodzware opdracht. Hij moet het logge schip Sabena omvormen tot een moderne privé-maatschappij en veilig door de storm loodsen. “Alles wat bij Sabena gebeurde was nieuws. We wilden allemaal drama, maar wel een happy end”, zegt journalist Steven Decraene. Maar het werd een einde in mineur. In deze aflevering staan experten en ex-Sabéniens stil bij de pijnlijke doodsstrijd van onze Belgische flagcarrier.

Een waanzinnige aankoop

De getuigen in deze laatste aflevering bespreken de zoektocht naar een geschikte partner. Een calvarietocht die in 1995 uitkomt bij de rijke Zwitsers van Swiss Air. Volgens curator Christian van Buggenhout, de advocaat die na het faillissement in de boekhouding van het bedrijf dook, wilde de politiek van Sabena af. “Ze hebben de Zwitsers de sleutels van de kluis gegeven, ook al hadden ze maar een minderheid van de aandelen”. De getuigen bespreken hoe die samenwerking verloopt en uiteindelijk resulteert in de waanzinnige aankoop van 34 Airbustoestellen.

Kamikazepiloten

Tegelijkertijd wordt het personeel opnieuw gevraagd om in te leveren. Besparingsplannen volgen elkaar in ijltempo op. Na enige tijd pikken de piloten het niet langer. Rond de eeuwwisseling treden ze steeds vaker naar voren met wilde stakingsacties en betogingen. Politici noemen hen kamikazepiloten – en verwijzen naar het orkest dat maar blijft spelen op een zinkend schip.

Filip van Rossem is woordvoerder van de Sabenapiloten. In de prélude naar het einde komt de man dagelijks in het nieuws met slechte boodschappen. Twintig jaar later kijkt hij terug op die slopende periode en is nog even overtuigd als toen, al had hij één ding anders gedaan. “We hadden de bevolking meer moeten laten zien dat we van goede wil waren. En dat we onze maatschappij niet kapot wilden maken”.

Wanneer vlucht SN690 op 7 november 2001 op Zaventem neerstrijkt, valt het doek over Sabena. De gevolgen van de aanslagen op 9/11 geven de definitieve doodsteek. Stewardess Véronique Lataire blikt terug op de laatste vlucht en op het emotionele eerbetoon van haar collega’s die dag. Het failliet van Sabena is nog steeds het grootste bankroet uit de Belgische geschiedenis. Maar wat blijft zijn niet alleen de nare herinneringen.

credits

Sabena is een productie van Diplodokus in samenwerking met Canvas en Belga Films Fund. Een vijfdelige docureeks naar een idee van Margot Vanderstraeten en Pascal Verbeken, die naast de research ook de interviews verzorgden.  De stem van acteur en amateurpiloot Lucas Van den Eynde brengt het verhaal van Sabena tot leven.  VRT-journalist en luchtvaartspecialist Steven Decraene bespreekt in de laatste aflevering de aanloop naar het faillissement. 
Eindredactie: Bram Conjaerts / Productie: Barbara Dyck en Maarten Bernaerts