Eric Goens op zoek naar Vlaamse collaborateurs in Argentinië

Dat bergstadje in de Patagonische Andes staat al decennialang bekend als schuiloord van oorlogsmisdadigers uit Duitsland, Oostenrijk en Italië, zoals Erich Priebke, Adolf Eichmann en Josef Mengele.

Minder bekend is dat ook een grote schare Vlaamse oorlogsmisdadigers haar toevlucht heeft gezocht in Bariloche. De reeks schetst het portret van een aantal van die Vlaamse collaborateurs en de erfenis die ze er achterlieten. Hoe gaan hun kinderen en kleinkinderen om met die loodzware familiale en vooral ideologische nalatenschap?

In elke aflevering komen één of twee verhalen aan bod. De persoonlijke getuigenissen worden aangevuld met unieke archiefbeelden en duiding door Argentijnse onderzoekers (zoals Abel Basti, Uki Goñi en Angel Vainstein) en Vlaamse experten (zoals Koen Aerts, Bruno De Wever en Nico Wouters). Zo vertelt Bariloche een boeiend, verrassend en onderbelicht stuk geschiedenis van de Vlaamse collaboratie.

Bariloche is een productie van Bargoens voor Canvas.
Interviews en commentaarstem: Eric Goens.
Bariloche kwam tot stand met de steun van het VAF/Mediafonds van Vlaams minister van media Benjamin Dalle.

Bariloche: vanaf donderdag 12 mei om 21.20 u. op Canvas en VRT NU

Bariloche vertelt het verhaal van de vergeten collaboratie, van het kruim van de Vlaamse collaborateurs die in Argentinië decennia lang ongestoord hun leven hebben voortgezet zonder te verzaken aan hun ideologie.

_{Eric Goens}

In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog zochten tal van Vlaamse collaborateurs een veilige haven in  Argentinië. Oostfronters, oorlogsburgemeesters, maar ook nazigezinde kunstenaars of sporters op de vlucht voor een veroordeling en uitgespuwd in België, konden er bij gratie van de Argentijnse president Juan Perón ongestoord een nieuw bestaan opbouwen.

Het Beieren van de Andes

Bariloche, ook wel het ‘Beieren van de Andes’ genoemd, is zo’n schuiloord waar talloze Europese ballingen met een duister oorlogsverleden onder gelijkgezinden trouw konden blijven aan hun politieke idealen. De stad in het zuidwesten van Argentinië, tegen de grens met Chili, geniet al decennialang mondiale bekendheid als schuiloord van internationale geseinde oorlogsmisdadigers uit Duitsland, Oostenrijk en Italië. SS’er Erich Priebke heeft er tientallen jaren gewoond met zijn gezin; zijn collega-SS’er Adolf Eichmann had er een optrekje en zelfs de Engel des Doods, Auschwitz-dokter Josef Mengele, werd er verschillende keren gesignaleerd.

Gekleurd historisch besef

Kinderen en kleinkinderen van collaborateurs leven er vandaag nog altijd, vaak in onwetendheid over het precieze oorlogsverleden van hun ouders en opgevoed met een sterk gekleurd historisch besef. We gaan op bezoek bij deze vergeten Vlaamse achterblijvers in Argentinië. Hoe gaan zij om met hun familiale geschiedenis en beladen ideologische erfenis? Hoe groot blijft het verlangen naar eerherstel, naar een mogelijke terugkeer naar hun vaderland? Sommigen blijven halsstarrig vastklampen aan de ideologie en overtuiging van hun (groot)ouders. Anderen proberen te begrijpen wat hun ouders en grootouders heeft bezield en zoeken naar antwoorden.

Eric Goens: “In Bariloche staat de tijd al meer dan een halve eeuw stil: de Vlaamse leeuw wappert nog altijd aan de huizen en elk familiefeest lijkt zo weggerukt uit een film van de jaren ‘40 en ‘50. Bovendien blijkt dat de Vlaamse filière de weg heeft geplaveid voor honderden Duitse en Oostenrijkse  oorlogsmisdadigers die dankzij de Vlaamse collaborateurs hun weg naar Zuid-Amerika hebben gevonden. Uit ons onderzoek blijkt namelijk dat een Belgische politicus jarenlang de spin in het web is geweest die in nauw overleg met de Argentijnse regering de vluchtroutes heeft uitgedokterd.”

Aflevering 1 - De Oostfronter en de Duitsgezinde verpleegster

In een idyllische omgeving aan het meer van Bariloche met prachtig uitzicht op de besneeuwde bergtoppen van Patagonië zijn we te gast ten huize Reni Viaene. Op de Olympische Winterspelen van Grenoble in ‘68 was Reni de enige Vlaamse deelneemster, weliswaar skiënd voor haar geboorteland Argentinië. Zij werd in 1950 geboren als tweede dochter van het Vlaamse echtpaar in ballingschap Michel Viaene en Yvonne Bijnens.

Vader Michel vecht tijdens de Tweede Wereldoorlog als Oostfronter met het Duitse leger tegen de Russen in Stalingrad. Moeder Yvonne treedt op haar 19de als vrijwillige verpleegster in dienst het Duitse Rode Kruis. Na de bevrijding worden beiden door het Belgische krijgshof veroordeeld tot jarenlange gevangenisstraffen met verlies van hun burgerrechten. Yvonne zit haar straf uit, Michel duikt onder met valse papieren. Wanneer Yvonne in 1948 vrij komt, trouwt het koppel clandestien voor de kerk en vluchten ze naar Zuid-Amerika.

Na enkele omzwervingen bouwt het gezin Viaene-Bijnens in Bariloche een nieuw leven uit met een eigen succesvol kledingatelier. Niemand stelt hier vragen over het duistere oorlogsverleden van deze Vlaamse en andere Europese migranten. Meer zelfs: omringd door lotgenoten en gelijkgezinden nemen de Viaenes actief deel aan het openbare leven en blijven ze vasthouden aan hun oude ideologische overtuigingen. Hun kinderen krijgen een zeer onvolledige en gekleurde versie van de familiegeschiedenis mee. 

Pas op het einde van haar leven schept Yvonne Bijnens in een aantal brieven aan haar kinderen en kleinkinderen wat meer klaarheid over haar collaboratie met het naziregime, haar verblijf in de gevangenis en het moeilijke afscheid van haar familie in België.

Met medewerking van Reni Viaene, Abel Basti (Argentijns journalist en auteur), Uki Goñi (Argentijns auteur en onderzoeker), Koen Aerts (historicus, professor en onderzoeker bij UGent en CegeSoma) en Bruno De Wever (hoogleraar geschiedenis UGent).

Aflevering 2 - De schilder met nazisympathieën

Deze aflevering vertelt het verhaal van de Vlaamse nazisymphatisant Antoon Maes die, op de vlucht voor de doodstraf in België, vanaf 1950 in Bariloche uitgroeit tot één van de meest gevierde kunstschilders in Argentinië.

Al tijdens het interbellum is Maes, een zelfverklaard bouwkundige, schilder en dichter, erg actief in Vlaams-nationalistische kringen. Hij onderhoudt nauwe contacten met enkele gelijkgestemde expressionisten uit de Latemse School zoals Hubert Malfait en Albert Servaes. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kiest hij als lid van de Vlaamse SS en de politieke partij DeVlag onvoorwaardelijk de kant van de Duitse bezetter.

Zijn vluchtroute na de bevrijding leidt Maes via Duitsland en Zwitserland uiteindelijk naar het afgelegen Patagonië. Daar in Bariloche geeft hij les aan de plaatselijke kunstschool en kan hij onder het weinig verhullende pseudoniem Antonio Maez ongehinderd uitgroeien tot een gelauwerd en bewonderd kunstenaar. En wanneer het Belgische koningspaar Boudewijn en Fabiola in 1965 op staatsbezoek in Argentinië ook Bariloche aandoet, treedt Maes zelfs op als de vertaler-tolk van dienst.

Voor zijn leerlingen bleef Maes een wat raadselachtig figuur die niet veel prijs gaf over zijn Vlaamse verleden. Pas in 1991, vijf jaar na zijn dood, wordt Maes ontmaskerd als collaborateur en nazisympathisant en valt hij stilaan van zijn voetstuk. Toch krijgt hij in Bariloche in 2008 nog een retrospectieve tentoonstelling in de plaatselijke bibliotheek. Voor boze inwoners reden genoeg om over te gaan tot een bestorming en Maes zijn werken definitief van de muren te halen.

Met medewerking van o.a. Reni Viaene, José Luis Rogel (oud-leerling Antoon Maes), Raoul Perez (oud-leerling Antoon Maes), Wim Lammertijn (conservator Museum van Deinze en de Leiestreek), Arlette Neyens (oud-directrice van het atelier voor Schone Kinsten van Bariloche en bevriend met Antoon Maes), Angel Vainstein (Argentijns antropoloog), Ignacio Klich (Argentijns onderzoeker), Bruno De Wever, Nico Wouters (historicus en directeur CegeSoma, Studiecentrum Ooorlog en Hedendaagse Geschiedenis).  

Aflevering 3 - Walhalla voor collaborateurs

De derde aflevering schetst een breder beeld van Bariloche als schuiloord voor gevluchte oorlogsmisdadigers en collaborateurs uit Europa na de Tweede Wereldoorlog. Honderden families met een zwart oorlogsverleden vonden hier in het verre Patagonië een ideale bestemming om ongemoeid en goed verborgen een nieuw leven op te bouwen.

Al in de jaren 1930 groeide Bariloche uit tot een welvarende pleisterplaats voor aanhangers van de Germaanse cultuur en nationaalsocialistische sympathieën. In de plaatselijke Duitse taalschool wapperde de vlag met hakenkruis en ‘Mein Kampf’ van Hitler was er het belangrijkste oefenboek.

Na WOII vestigt menig nazikopstuk zich maar al te graag in Bariloche. Gezochte voortvluchtigen als de ‘Engel des Doods’ Josef Mengele en Adolf Eichmann zouden hier een tijdje onder de radar hebben geleefd. Voormalig SS-officier Erich Priebke, ‘de beul van de Ardeatijnse grotten’ in Rome, opende in Bariloche een bekende delicatessenzaak waar ook de uitgeweken Vlaamse families graag over de vloer kwamen. Priebke groeide in Bariloche uit tot een invloedrijk en gevierd sleutelfiguur in het openbare leven.

De plaatselijke bevolking van Bariloche wist maar al te goed waarom er plots zoveel Duitsers, Oostenrijkers en Belgen in hun stadje kwamen wonen. Maar in ieders belang heerste er een ‘pacto de silencio’, een omerta over het oorlogsverleden van de inwijkelingen. Pas in 1995, na een vrij verblijf van 45 jaar in Bariloche, wordt Priebke uiteindelijk ontmaskerd, opgepakt en uitgeleverd aan Italië waar hij alsnog aan zijn levenslange gevangenisstraf begint.

Met medewerking van Maria Teresa Ortiz (voormalig schoondochter Erich Priebke), Raul Perez, Arlette Neyens, José Luis Rogel, Reni Viaene, Abel Basti, Uki Goñi, Angel Vainstein.

Aflevering 4 - De Arische bokser

In deze aflevering gaan we op bezoek bij Pablo Sys. Met veel liefde en bewondering vertelt hij over zijn boksende grootvader Karel. Oostendenaar Karel Sys was tijdens de bezetting dé toonaangevende sportfiguur in Vlaanderen. Als sterke, getrainde bokskampioen beantwoordt de populaire en Vlaamsgezinde Sys aan het Arische ideaalbeeld en wordt hij een uithangbord in de Duitse propaganda. Sys maakt bij gratie van het naziregime sportieve en financiële furore met onder meer prestigieuze kampen in Berlijn en schopt het in 1943 tot Europees kampioen bij de zwaargewichten. Pablo Sys ziet zijn opa Karel dan ook helemaal niet als collaborateur, maar wel als slachtoffer van de Duitse propaganda.

Na de bevrijding betaalt Karel Sys wel een prijs voor zijn samenwerking met de nazi's. Hij zit acht maanden in de cel, verliest zijn burgerrechten en krijgt geen bokslicentie meer. Hij wijkt uit naar Argentinië waar hij zijn carrière als bokser wel kan herlanceren. Maar op privévlak wordt het gezin Sys allesbehalve gespaard: een van zijn dochters wordt vermoord.

Wanneer Karel Sys in 1949 met de boot naar Argentinië vertrekt, krijgt hij zijn visum dankzij de politieke invloed van een andere Belg: Pierre Daye. Die is tijdens de oorlogsjaren in België ‘Commissaris-generaal voor de Sport’ en wordt na zijn vlucht een spilfiguur in het opzetten van de ontsnappingsroutes die vele Europeanen naar het veilige Argentinië brengt. Dat de flamboyante lobbyist Daye in ons land bij verstek is veroordeeld tot dood met de kogel vormt geen belemmering voor goede persoonlijke contacten met Argentijns president Juan Perón.

Het Argentijnse regime verwelkomt de collaborateurs met nauwelijks verholen enthousiasme. Het economische belang en de intellectuele en culturele bagage van al die ballingen is zo groot dat Perón hen maar wat graag een Argentijns paspoort bezorgt.

Met medewerking van Pablo Sys, Diana Compagnoni (schoondochter Karel Sys), Bruno De Wever, Koen Aerts, Ignacio Klich, Uki Goñi, Chloé Colpe (gastprofessor UC Louvain, kenner Pierre Daye), Juan Luis Besoky (professor geschiedenis Universidad Nacional de La Plata).

Aflevering 5 – De jeugdleidster en de oorlogsburgemeester

In de twee laatste afleveringen van Bariloche wordt ingezoomd op het bewogen politieke en persoonlijke verhaal van twee markante Vlaamse collaborateurs: Jetje Claessens en Camiel Baeck. Jetje Claessens is tijdens de oorlogsjaren als hoofdleidster van de Vlaams-nationalistische jeugdbeweging ‘Dietsche Meisjesscharen’ een van de belangrijkste vrouwen uit de Vlaamse collaboratie. Camiel Baeck, die door de Duitsers in 1941 op de burgemeestersstoel van Mechelen wordt geplaatst, bestuurt de stad met harde hand als een ‘kleine Hitler’. Na de bevrijding worden beiden veroordeeld tot de doodstraf, maar ze kunnen hun leven ongestoord voortzetten in Argentinië.

In de Argentijnse kuststad Mar del Plata gaan we op bezoek bij Pieter Delaeter, die hier in 1953 wordt geboren als tweede zoon van Jetje Claessens en gewezen Oostfronter Frank Delaeter. Pieter is zelf nooit in België geweest maar voelt zich door zijn opvoeding wel een echte Vlaming. Over de precieze redenen voor de veroordeling en het gedwongen ballingschap van zijn moeder heeft hij nooit veel vernomen, behalve dan de herhaalde boodschap dat zij “alleen maar goed wilde doen voor de Vlaamse jeugd”.

In Florencio Varela, een voorstad van Buenos Aires, ontmoeten we Lucia Baeck, dochter van de autoritaire Mechelse oorlogsburgemeester Camiel Baeck. In 1948 wordt de jonge Lucia samen met haar moeder en acht broers en zussen hier herenigd met hun eerder uit België gevluchte vader. Maar over het oorlogsverleden wordt er tegen de kinderen vooral gezwegen. Overtuigd van hun grote gelijk en omringd door gelijkgestemden leefde deze Vlaamse familie in Argentinië als het ware onder een ideologische stolp. Ook nu nog blijft voor de 81-jarige Lucia de ware toedracht van de gezinsmigratie naar Argentinië onduidelijk.

Met medewerking van Pieter Delaeter (zoon Jetje Claessens), Margareta Logghe (schoondochter Jetje Claessens), Edward De Maesschalck (historicus, neef van Jetje Claessens), Lucia Baeck (dochter Camiel Baeck), Bruno De Wever, Koen Aerts, Nico Wouters.

Aflevering 6 – De ongemakkelijke waarheid

Ook in deze laatste aflevering gaat Bariloche dieper in op het levensverhaal van Jetje Claessens en Camiel Baeck. Jetje Claessens, ter dood veroordeeld voor haar rol als hoofdleidster van de ‘Dietsche Meisjesscharen’, ontloopt na WOII de uitvoering van haar straf door bemiddeling van haar dooppeter en toenmalige eerste minister van België Camille Huysmans. Nadat Jetje vanuit de gevangenis getrouwd is met haar naar Argentinië gevluchte jeugdvriend en oostfronter Frank Delaeter, wordt ze in 1951 vrijgelaten met het bevel het Belgisch grondgebied direct te verlaten. Het koppel sticht een gezin in Argentinië en onderhoudt er nauwe contacten met andere uitgeweken Vlaamse gezinnen.

Pieter Delaeter, de zoon van Jetje Claessens en Frank Delaeter, haalt in deze aflevering samen met Lucia Baeck, dochter van de Mechelse oorlogsburgemeester Camiel Baeck, herinneringen op aan de vele bijeenkomsten en Vlaamse feestdagen die honderden Vlamingen ter plaatse vierden. Er ontstond een ware Vlaamse gemeenschap in Argentinië, die met ‘De Schakel’ zelfs haar eigen maandblad had. De opgroeiende kinderen vonden hun partner ook vaak binnen diezelfde Vlaamse kring.

De collaborateurs en hun nazaten keren zelden terug naar Vlaanderen. Wanneer Jetje Claessens in 1991 toch eens op bezoek is in België wordt ze door het Vlaams Nationaal Jeugdverbond als een heldin ontvangen. Een kleine groep Vlaams-nationalisten blijft haar op handen dragen. Lucia Baeck daarentegen is verontwaardigd als ze een bezoek brengt aan Mechelen en merkt dat er in de eregalerij van het stadhuis tussen de oud-burgemeesters geen buste van haar vader staat. Lucia heeft in Argentinië nooit de ware feiten en historische context meegekregen over het zwarte verleden van haar vader. Die objectieve en ongemakkelijke waarheid hebben de kinderen van de collaborateurs in ballingschap nooit gehoord of misschien ook nooit willen horen.

Met medewerking van Pieter Delaeter (zoon Jetje Claessens), Margareta Logghe (schoondochter Jetje Claessens), Edward De Maesschalck (historicus, neef van Jetje Claessens), Lucia Baeck (dochter Camiel Baeck), Bruno De Wever, Koen Aerts, Nico Wouters, Uki Goñi, Abel Basti.