Goesting in boeken?! "Zien lezen doet lezen"

Boeken zullen nooit verdwijnen. In tegenstelling tot de vele doemberichten zijn Sylvie Dhaene en Paul Hermans ervan overtuigd dat jongeren wél graag lezen, zolang je ze maar de juiste dingen voorschotelt. Zoals de READ THIS!-podcast van MNM bijvoorbeeld. 

Even situeren: hoe breed zien jullie lezen en literatuur eigenlijk? 

Sylvie: “Zo breed mogelijk. Dat kan gaan van een stripverhaal over een literairder werk tot spoken word. Maar er is wel een verschil tussen de genres. Een gelaagd verhaal kun je ‘diep lezen’. Dan denk je meer na over de tekst en leg je verbanden. Misschien met je eigen leven, bepaalde gedachten, andere teksten … Diep lezen is een vaardigheid waar je als mens zoveel baat bij hebt. Die gelaagde boeken schuiven wij graag naar voren, omdat je er minder makkelijk mee in contact komt. Maar sowieso: voor iedereen is er een boek, net omdat literatuur en lezen zo breed gaan.” 

Paul: “Dat diep lezen is essentieel. Je tijd nemen om in een tekst te duiken, een kritische houding aannemen tegenover wat er wordt geschreven of er net empathie voor voelen, aan zelfreflectie doen … Op een geconcentreerde manier tot rust komen. Dat is geen zweverig geneuzel van de oudere generatie, het is iets van alle tijden. Zowel wij mensen als onze maatschappij hebben daar alleen maar baat bij. Alleen, tot diep lezen kom je niet vanzelf. Je hebt altijd iemand nodig die je inspireert. Mijn ouders hadden heel veel boeken en ook mijn grootmoeder, actrice Ivonne Lex, heeft een immense impact gehad. Zij kon ontzettend goed verhalen vertellen, ik hing echt aan haar lippen. Ook de indruk die sommige leerkrachten hebben nagelaten is reusachtig.” 

Sylvie: “Ja, dat was bij mij net hetzelfde. Zo herinner ik me nog levendig mijn leerkracht van het derde leerjaar en de schitterende momenten toen we met de hele klas rond haar zaten om samen een boek te ontdekken. Voorlezen is zo belangrijk.”

Paul: “Het is superbelangrijk.” 

Sylvie: “Alles begint met voorlezen. Het doet je ontdekken wat een verhaal is, prikkelt je verbeelding en heeft een positieve invloed op je woordenschat. Voorlezen stimuleert ook je sociaal-emotionele ontwikkeling. En uiteraard: het geeft je leesplezier en zet aan tot zelf lezen. De voorleesclub van VRT is dan ook geweldig.” 

Paul: “Absoluut, echt een goed initiatief. Echt fijn! Er zijn zoveel mooie projecten die leesplezier bevorderen. Dit schooljaar zijn vijftig auteurs gaan voorlezen in middelbare scholen, in richtingen waarin Nederlands en lezen amper aan bod komen. Velen denken: die leerlingen zijn daar hoegenaamd niet in geïnteresseerd. Maar dat is een volledig verkeerd vooroordeel. Er was net heel veel animo. We hebben er creatief schrijven aan gekoppeld en je zag het zelfvertrouwen van de jongeren echt opgekrikt worden. Er zijn kostbare kiemen gelegd voor hun toekomst. Literatuur is niet elitair.”

Paul Hermans staat sinds januari 2020 aan het roer van Literatuur Vlaanderen, een publieke instelling van de Vlaamse overheid die werkt aan een rijk, divers en inclusief literair landschap. Dat doet ze onder andere door Vlaamse subsidies te verdelen. Sylvie Dhaene werd in september 2014 directeur van Iedereen Leest. Bouwen aan een sterke, brede, toegankelijke leescultuur in Vlaanderen en Brussel is de missie. En mensen zin geven om in boeiende verhalen te duiken. Beide organisaties delen een thuis in het historische Hotel Dumont in Antwerpen.

Sylvie Dhaene, directeur Iedereen Leest: “Zien lezen, doet lezen. Een flyer van De Leesjury op de koelkast in Thuis of #LikeMe maakt me blij”

En voorlezen is voor alle leeftijden, niet? 

Sylvie: “Absoluut! Het is cruciaal dat het al vanaf de geboorte gebeurt, maar bijvoorbeeld ook in woonzorgcentra. Want voorlezen is ook sámen lezen. Dat is zo krachtig. Het gaat niet alleen over het verhaal, de verbeelding en even weg zijn in een andere wereld, maar ook over sociaal contact. En dat is de dag van vandaag ontzettend hard nodig. Niet toevallig is het thema van De Warmste Week eenzaamheid. Een uitstekende keuze. Wel, ik hoop dat er heel veel projecten met boeken georganiseerd worden. De verbinding wanneer iemand voorleest en iemand anders luistert of wanneer je samen door een boek bladert, heeft een enorm positieve impact op mensen.” “Boeken zijn trouwens een prachtig geschenk. Je moet maar eens kijken hoe kinderen reageren als ze een boek cadeau krijgen, ze zijn oprecht blij. Er wordt te vaak aan negatieve sfeerschepping gedaan: kinderen vinden boeken saai, ze lezen niet graag, ze kunnen het ook niet meer … Die connotatie is jammer, want alle kinderen houden van verhalen en van voorgelezen worden.” 

Toch wordt er af en toe gesproken over ‘ontlezing’. Een lelijk woord, maar misschien toch niet helemaal uit de lucht gegrepen? 

Sylvie: “Het is een afschuwelijk woord, want het benadrukt weer dat negatieve. Lezen komt te vaak alleen in het nieuws bij horrorverhalen als ‘Vlaanderen staat op de laatste plaats in een internationaal onderzoek’. Maar er zijn zoveel momenten om lezen positief in de aandacht te brengen. Een warme oproep aan de pers: vertel het ook als het goed gaat.” 

Paul: “We kunnen niet ontkennen dat leesvaardigheid en leesmotivatie achteruit gaan bij onze jongeren, daar zijn objectieve onderzoeksresultaten over. Maar ontlezing in de zin van ‘er wordt veel minder gelezen’ klopt niet. Dat gebeurt meer dan ooit. Alleen zijn dat vaak korte, oppervlakkige en willekeurige teksten. Die horen bij deze snelle, vluchtige, digitale tijden. Zo komen we weer uit bij het belang van diep lezen. Dat moeten we stimuleren, op een laagdrempelige, natuurlijke manier. Daarom is er ook veel budget, tijd en inzet nodig om structureel ondersteuning te bieden aan professionelen in onder andere de kinderopvang, scholen en bibliotheken. Zij kunnen echt een verschil maken. Bibliotheken spelen meer dan ooit een cruciale rol als laagdrempelige plek. Bovendien geven ze boeken een langer leven, want helaas liggen die tegenwoordig veel te kort in de boekhandel. In bibliotheken spelen het helse ritme van onze maatschappij en de vrije markt geen rol. Een boek komt er als cultuurproduct helemaal tot zijn recht.”

Sylvie: “Ik ben wel hoopvol. We zien meer en meer de drang om af en toe de smartphone aan de kant te leggen en een papieren boek ter hand te nemen, individueel, met iemand anders erbij of in groep. Ook bij jongeren. Het is niet aan de orde dat boeken ooit zullen verdwijnen.” 

Paul: “Jongeren lezen wél graag, maar je moet hen de juiste dingen voorschotelen. Daar speelt MNM bijvoorbeeld mooi op in met de podcast READ THIS!. Daarin worden boeken in het young adult-genre besproken door Shania Gooris en een booktokker (iemand die op TikTok over boeken praat, n.v.d.r.). Zij zijn erg populair bij jongeren en kunnen hen inspireren.” 

Wat zien jullie als grote uitdagingen en opportuniteiten voor de toekomst? 

Sylvie: “Er moet een positief verhaal geplaatst worden naast alle treurnis. Het is onze verantwoordelijkheid om er als maatschappij voor te zorgen dat mensen goesting krijgen om een boek te lezen. Dat moet zowel van onder- als bovenuit komen. De overheid, de media, wij individuen … het moet een samenspel zijn. Bibliotheken, boekhandels en uitgevers doen allemaal hun best, maar we moeten een breder verhaal schrijven. Dat vind ik de grootste uitdaging. De media hebben daar een enorme rol in, maar het zou ook goed zijn dat elke liefhebber zich out als lezer: toon dat je het graag doet, wees er trots op. Het zal anderen inspireren.” 

Paul: “In april 2024 lanceerden De Lijn, de MIVB, de NMBS en de TEC een gezamenlijke campagne om meer respect te vragen voor hun medewerkers. Overal hingen affiches met portretten van werknemers. Daar stond altijd een identikit bij, om te tonen dat die persoon geen robot, maar een mens met gevoelens is. Bij een dame die Angiolina heet, stond er: treinbegeleidster, grote zus, fotografe, boekenwurm. Dat vond ik prachtig.”

Sylvie: “Ja, ik was verrukt toen ik dat zag! De aanwezigheid van boeken en de zichtbaarheid van lezen is buitengewoon belangrijk. Dat er in een serie of film gelezen wordt, een boekenkast staat of boeken rondslingeren op tafel. Of waarom niet: dat er gesproken wordt over Vlaanderenleestdag, iemand naar een activiteit van de Jeugdboekenmaand gaat of er een flyer van De Leesjury op de koelkast hangt. Als ik zoiets zie in bijvoorbeeld Thuis of #LikeMe ben ik altijd heel blij. Of als populaire rolmodellen met een boek te bewonderen zijn op sociale media. Zien lezen, doet lezen. De stimulans van literatuur, boeken en lezen in alle mogelijke programma’s op elk niveau is zo zinvol.”

Paul: “De samenwerking met VRT verloopt heel goed. Grote dank aan iedereen die daar een groot hart heeft voor literatuur en boeken. Als het aan ons ligt, wordt de frequentie nog opgevoerd en is dit het begin van iets dat openbloeit tot grootse proporties. We dienen hetzelfde doel: we zijn publieke instellingen die de Vlamingen willen inspireren en hun leven verrijken. En dat leven ís literatuur. Het heeft zoveel in petto, van het grootste geluk tot de vreselijkste ellende en alles daartussenin. Of zoals de Iraanse schrijver Sadegh Hedayat het in zijn meesterwerk ‘De blinde uil’ zo treffend zegt: ‘Wat is het leven anders dan één lachwekkende vertelling, één fantastisch, stompzinnig sprookje?’ Zelf zou ik het iets blijmoediger verwoorden, maar de man heeft wel gelijk. Literatuur is zeker niet ouderwets of achterhaald, integendeel. Het heeft nog steeds de kracht om ogen, deuren, zelfs werelden te openen. En het helpt ons om alles uit ons leven te halen. Sta me toe om te eindigen met wat gevoel voor drama: lezen is van levensbelang.”

Paul Hermans, directeur Literatuur Vlaanderen: “Als het aan ons ligt wordt de samenwerking met VRT iets dat openbloeit tot grootse proporties.” 

VRT: het grootste cultuurhuis van Vlaanderen

“Cultuur zit echt in het DNA van de publieke omroep”, zegt Karen Donders, directeur Publieke Opdracht, Talent & Organisatie. “In het mediadecreet en de beheersovereenkomst wordt cultuur beschreven als een van onze kernopdrachten. Terecht. Het voelt allesbehalve aan als een opgelegde taak die we moeten afvinken op een lijst. Met een boutade wordt VRT wel eens omschreven als het grootste cultuurhuis van Vlaanderen. Dat voelt ook echt zo aan bij alle collega’s. De afgelopen jaren hebben we de opdracht met heel veel goesting, ambitie en expertise omarmd. Dat doen we met grote projecten als de heropening van het KMSKA en het Ensorjaar, maar ook met kleinere en intiemere programma’s. En uiteraard is er ons dagelijkse cultuuraanbod op bijvoorbeeld Klara en VRT Canvas.” 

“Alhoewel ik er soms te weinig tijd voor heb, ben ik zelf een fervente lezer”, zegt Karen enthousiast. “Ik maak ook veel gebruik van de VRT Lees mee-nieuwsbrief, die het trouwens heel goed doet. De leesmicrobe heb ik meegekregen van mijn ouders, elke week gingen ze met mij naar de bibliotheek. Ik vind het heel belangrijk om die boekenliefde op mijn beurt door te geven aan mijn eigen kinderen. En het is ook een cruciale taak van de publieke omroep om leesplezier aan te wakkeren en ontlezing tegen te gaan. Er is een enorme diversiteit aan genres en auteurs, letterlijk voor elk wat wils. Als je met het juiste boek in contact komt, is er niemand die lezen niet leuk vindt.” 

“Het aanbod van de publieke omroep over literatuur, lezen en voorlezen is zowel breed als verdiepend. Dat willen we de komende jaren absoluut verderzetten. November is bij VRT Boekenmaand, dan besteden al onze merken er extra veel aandacht aan. Maar we brengen gedurende het hele jaar een mooi aanbod. Denk maar aan de Voorproevers op Radio 1 en de podcast Leesbaar op VRT MAX. Voor tieners is er de podcast READ THIS! op VRT MAX, voor kinderen De voorleesclub op VRT 1 en VRT MAX en ook op tournee door Vlaanderen. In programma’s als Culture club, Touché, Pompidou, De afspraak, De zevende dag en Winteruur komen vaak auteurs aan bod of wordt er over boeken en lezen gesproken. Maar dat gebeurt ook op andere momenten, op al onze zenders en kanalen, ook in aanbod dat je misschien op het eerste gezicht niet meteen linkt aan cultuur. Verder gaan we ook actief op zoek naar momenten waarin we boeken en lezen op een natuurlijke en inspirerende manier zichtbaar kunnen maken, bijvoorbeeld in fictieprogramma’s als Thuis en #LikeMe.”