Johan Anthierens: niemands meester, niemands knecht

Twintig jaar na zijn dood heeft de pen van de flamboyante journalist, columnist en mediafiguur niets van haar scherpte verloren.

In het tweedelige portret Johan Anthierens: niemands meester, niemands knecht gaat Guinevere Claeys, chef van De Standaard der Letteren, voorbij de rebel Anthierens op zoek naar de schrijver die keer op keer het voortouw nam en Vlaanderen, de Nederlandse taal, de journalistiek, het chanson en zichzelf tot volwassenheid bracht. Ze trekt door land en gewest op zoek naar vriend en vijand. Ze ontmoet familie en collega’s, academici en opiniemakers die hem gekend, bewonderd of verfoeid hebben: in totaal meer dan 20 getuigen.

Deze documentaire wil naast de herontdekking van Johan Anthierens als fenomeen ook een literaire reanimatie zijn van teksten die nog altijd even actueel als artistiek blijken.

Op woensdag 17 en 24 februari om 21.20 u. op Canvas en via VRT NU.

Johan Anthierens: “Ik ben columnist. Die moeten er ook zijn. Een columnist is een individualist van het pure allooi. Om niemand rekenschap verschuldigd te zijn, heeft hij vader en moeder vermoord en gaat hij op oorlogspad zonder God, vorst of vaderland. De columnist is van huize uit de meest kwetsbare journalist. Hij is altijd onderweg naar zijn zonsondergang en de striemende regen en de hekelende hagel kan hij met niemand delen.“

Johan Anthierens schoffeerde de kerk, de koning, flaminganten en frankofonen, de werkgevers en de vakbonden, VRT en VTM, links, rechts, het centrum, Vader Abraham, de familie Claus, u en mij en zichzelf inbegrepen. Niets- en niemand ontziend. Vaak raak, soms te ver, altijd met stijl.

Hij rolde als een zwerfkei van redactie naar uitgeverij en de BRT haalde meer dan eens een radioprogramma of talkshow van hem uit de ether. Na de zoveelste verbrande brug, eindigde hij op een spreekwoordelijk eiland. De vulkaan uitgeblust, zoals zijn grote held Jacques Brel.

Lang voor hij een tv-figuur werd en BV avant la lettre, maakte Anthierens furore bij het onafhankelijke weekblad Knack. Met ‘Ooggetuige’ introduceerde hij een nieuw genre in de Belgische media: een mix van columnistiek en persoonlijke kroniek. Sharenting over zijn wedersamengesteld gezin wisselde hij af met vlammende kritiek op maatschappij en politiek. Zijn oneliners zouden Twitter hebben doen ontploffen.

Guinevere Claeys: “Ik kende Johan Anthierens puur van reputatie als een cassante dwarse mens. ik heb hem eigenlijk nooit ontmoet maar ik stel bij mezelf vast dat ik door hem te lezen alles wil te weten komen over wie hij was. We zijn 20 jaar na zijn dood en ik ben niet de enige die dat zegt. Zijn naam blijft terugkomen. En voor een figuur uit de journalistiek is dat eigenlijk uitzonderlijk.”

Om uit te zoeken wie Johan Anthierens werkelijk was, gaat Guinevere praten met mensen die hem gekend hebben.

Ze gaat langs bij Karel Anthierens, boezembroer en voormalig hoofdredacteur van talloze kranten en magazines. Ze ontmoet zijn ‘te volgzame’ dochter Eva en ex-drugsverslaafde zoon Benjamin. Als nicht koestert ULB-professor Ariane Bazan bijzondere herinneringen aan haar oom Johan, als psychologe benoemt ze zijn demonen.

Guinevere spreekt met zijn vrienden: schrijfster Brigitte Raskin, Gerard Alsteens alias scherptekenaar GAL, Herman Van Hove, zijn mecenas, en Hans Kusters, zijn muzikale partner. Ze ontmoet Tom Lanoye en Herman Brusselmans die door hem gelanceerd zijn, maar ook Pjeroo Roobjee, door hem neergehaald. En tv-kenner Marcel Vanthilt.

Ze houdt zijn nalatenschap tegen het licht met journalisten en columnisten van alle gezindten: Hugo Camps, Rik Van Cauwelaert, Peter Vandermeersch, Joël De Ceulaer, Mia Doornaert, Marc Reynebeau, Karl Van den Broeck (Apache) en Karl Drabbe (Doorbraak).

Anthierens was geboren in een Vlaams-nationalistisch gezin dat collaboreerde in de oorlog en het fascisme aanhing. Bij zijn nakende dood wenste hij een eredienst in de grote aula van de Vrije Universiteit Brussel en een straatverbod voor priesters. Het was een lange weg. Geïntrigeerd trekt Guinevere naar enkele kenners van de Vlaamse beweging, van de emancipatie van een volk en de vrijmaking van het woord: historicus Bruno De Wever, N-VA-ideoloog Joachim Pohlmann, VUB-rector Caroline Pauwels.

Voor het inlezen van de fragmenten uit Anthierens’ columns, brieven en boeken deden de makers een beroep op acteur Geert Van Rampelberg.

Aflevering 1: Leve mij - Woensdag 17 februari

In deze eerste aflevering wil Guinevere achterhalen hoe het komt dat we Johan Anthierens twintig jaar na zijn dood niet kunnen vergeten. Waarom duikt zijn naam weer steeds vaker op, online en offline? Wie was Anthierens en hoe is hij die journalistieke pionier geworden? Wat is de literaire waarde van zijn columns zoals ‘Ooggetuige’ in Knack? En wat maakte hem tot die tv-sensatie in de jaren 70, de eerste Bekende Vlaming, nog ‘gelukkig gescheiden’ ook?

“Anthierens was het soort Vlaamse Belg naar mijn hart. Kritisch over alles, ook over het flamingantisme. Belg tot op het bot. Maar anti-royalist. Vlaming par nature. En met een liefde voor de taal die ik nu bij flaminganten mis. Jan Peumans zegt dat de cultuurflaminganten uitgestorven zijn. En hij zal wel gelijk hebben, want die mens is nog kleiner dan ik.”  Tom Lanoye

“Hij was een fenomeen dat 20 jaar als een wilde komeet door de journalistieke hemel vloog en verdween.”  Peter Vandermeersch

“Hij was iemand die met zijn pen op een zeer gevatte manier de Vlaamse samenleving kon ontleden.” Joachim Pohlmann

“Hij is een man geweest die de schoonheid van taal heeft gediend. Daarvoor is hij op de barricade geklommen. " Hugo Camps

Aflevering 2: De ravage is niet te overzien - 24 februari

In het tweede deel tracht Guinevere het traject van de komeet Anthierens te volgen. Van steile opgang tot zelfontbranding. Waarom missen we een figuur als hij? Hoe komt het dat zijn inzichten nog altijd zourgent zijn? Wat is de tol van de onafhankelijkheid? In de jaren 80 richt Anthierens het satirische weekblad ‘De Zwijger’ op, maar twee jaar later spat die droom uiteen. Zijn journalistieke krediet lijkt opgebruikt, dus richt hij zijn unieke pen op boeken, over het Belgische domdenken, de zaak Irma Laplasse, Jacques Brel. Zijn erfenis groeit.

“We missen hem omdat hij uniek was in de combinatie van charme en baldadigheid. En die combinatie heeft zich na hem niet meer voorgedaan.” Joël De Ceulaer

“Zo iemand als Anthierens houdt de samenleving en de mensen een spiegel voor."  Caroline Pauwels

“Ik denk dat je Johan Anthierens zeker mag herinneren als toch wel één van de grootste journalisten van de naoorlogse periode”  Marcel Vanthilt

Johan Anthierens. niemands meester, niemands knecht: Naar een idee van OnderAnderen (Koen Aerts, Guinevere Claeys en Johan Faes) in samenwerking met Canvas.