Nieuw op Canvas: Besmet

Besmet: vanaf maandag 30 november om 21.20 u. op Canvas en via VRT NU.

De documentaire is ook beschikbaar met audiodescriptie op Canvas via de taalkeuze op de digibox en op VRTNU. Op zondag wordt de aflevering herhaald op het Ketnet-kanaal met open audiodescriptie na Black-out met audiodescriptie. 

In de vierdelige documentaire Besmet zoeken we samen met de wetenschappers van het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen naar antwoorden op levensbelangrijke vragen over gezondheidszorg en ziektebestrijding. Dat die wereldwijd zwaar onder druk staan, ondervinden we tijdens deze coronacrisis allemaal aan den lijve.

De documentairemakers waren erbij toen de wetenschappers van het ITG werden geconfronteerd met datgene waar ze al lang voor vreesden: een nieuw besmettelijk virus dat zich over de hele wereld verspreidt.

We zitten middenin een verwoestende pandemie, een globale gezondheidsdreiging waarvoor de wetenschappers van het ITG al jaren geleden hebben gewaarschuwd en waar zij dagelijks tegen vechten met hun onderzoek in labo’s en op het terrein.

En de grimmigste boodschap van al: volgens de wetenschappers moeten we ons in de toekomst aan nog erger verwachten.    

We hebben nog nooit een situatie als deze gehad in de wereld. Je hebt niet enkel de epidemie, maar ook mensen die geen vertrouwen meer hebben in hun overheid en in het nieuws.

_{Koen Peeters, antropoloog, Instituut voor Tropische Geneeskunde}

Koen Peeters, antropoloog, Instituut voor Tropische Geneeskunde: “We hebben nog nooit een situatie als deze gehad in de wereld. Je hebt niet enkel de epidemie, maar ook mensen die geen vertrouwen meer hebben in hun overheid en in het nieuws. Als we dat niet kunnen terugwinnen, dan gaan we moeilijk uit deze crisis geraken. En uit diegene die volgt, de klimaatverandering, nog veel minder.”

In elke aflevering van de reeks volgen we inspirerende wetenschappers die zich met hart en ziel inzetten voor een levensbelangrijke uitdaging: de internationale gezondheidszorg beter maken voor ons allemaal. We gaan met hen mee op stap naar afgelegen dorpen in Congo, het Amazonewoud in Brazilië, de landbouwvelden van Ethiopië en bij inheemse minderheden in afgelegen nederzettingen in Vietnam. Maar ook langs onze eigen Belgische autosnelwegen, in voortuintjes en woonzorgcentra zijn ze aan het werk. En uiteraard in hun labo’s in de statige gebouwen van het ITG op het Antwerpse Zuid. Wat daar wordt onderzocht, heeft baanbrekende gevolgen tot in de jungle van de Congolese Evenaarsprovincie en het hoofdkwartier van de Wereldgezondheidsorganisatie in Genève.

Een productie van Geronimo voor Canvas

Van malaria tot corona en meer

Moest er een persoon aankomen die effectief blijkt geïnfecteerd te zijn, of we daar dan echt met zekerheid klaar voor zijn? Daar durf ik mijn hand niet voor in het vuur steken.

_{Erika Vlieghe, infectiologe UZA en ITG-alumna, een jaar voor de huidige covid-19 pandemie.}

We worden vandaag met onze neus op de feiten gedrukt. Corona heeft ons leven helemaal overhoop gegooid. Wat besmettelijke ziektes betreft, zijn we nu plots allemaal wakker geschoten. Maar in het Instituut voor Tropische Geneeskunde vergaren ze al meer dan een eeuw kennis over allerhande oude en nieuwe ziektebeelden. Het onderzoek dat er wordt gedaan, helpt de wetenschap om ziektekiemen te begrijpen en te bestrijden die de wereldgezondheid in gevaar kunnen brengen.

Hoe belangrijk dat is, hebben we de voorbije maanden met scha en schande ontdekt. Maar corona vormt niet de enige bedreiging.  Als de wetenschappers van het ITG de corona-pandemie zo nauwkeurig konden voorspellen, is het onze plicht deze keer wél te luisteren naar hun waarschuwingen. Ook als we die liever niet horen.

Met onderzoekers van het Instituut gaan we na hoe goed we zijn voorbereid op nieuwe ziektes en welke plagen ons nog te wachten staat als gevolg van de versnelde globalisatie en de daarmee gepaarde opwarming van de aarde. Doorheen de geschiedenis van het ITG ontdekken we de belangrijkste les die de wetenschappers uit hun expertise in de wereldwijde ziektebestrijding hebben geleerd: wees waakzaam. En hoe pakken we volgens de onderzoekers van het ITG de grootste dreiging aan: het menselijk gedrag?  

Aflevering 1: De slang met meerdere staarten

Ik voelde mij een beetje als een soldaat die zonder wapens gedropt werd in een oorlogsgebied.

_{Johan van Griensven, internist ITG over de ebola-uitbraak in 2014}

In 2014 brak het uiterst besmettelijke ebola uit in West-Afrika. Het duurde tot 2016 eer de uitbraak was overwonnen. Gezondheidswerkers  en –organisaties over heel de wereld realiseerden zich toen dat een volgende grote pandemie onvermijdelijk was. De bezorgdheid rees of de wereld daar wel klaar voor was. Ook bij ons was het een wake up call. De overheid vroeg enkele wetenschappers, onder meer van het ITG, om een plan van aanpak uit te werken, voor als het zover zou komen. 

Door hun werk en expertise van de voorbije 40 jaar bij de ebola-uitbraken in Congo, waren de onderzoekers van het ITG uiterst geschikt voor die zware taak. Maar bij de volgende ebola-uitbraak, in Mbandaka in Congo in 2018, bleek bij onze beleidsmakers niet veel meer over te blijven van het eerdere urgentiebesef. Al bleven de aangewezen onderzoekers noest voortwerken.  

Deze epidemie vandaag is als een slang met één hoofd en vele staarten. We weten waar de verschillende staarten zijn, maar het hoofd hebben we nog niet gevonden.

_{Jean-Jacques Muyembe-Tamfum, Directeur INRB, ITG-alumnus, tijdens de ebola-uitbraak in 2019}

In deze aflevering volgen we infectiologe Erika Vlieghe, internist Johan van Griensven en viroloog Kevin Ariën. Zij werkten verder aan hun opdracht, ondanks de weggedeemsterde aandacht. Johan en Kevin trokken lessen uit de verwoestende uitbraak in 2O14 en richtten het Outbreak Research Team op, dat meteen in actie schoot bij de ebola-uitbraak in 2018. Erika gebruikte de weinige middelen die ze ter beschikking had om kleinschalige oefeningen en scenario’s uit te werken voor het geval zich bij ook ons een uitbraak zou voordoen.

En toen overviel de Covid-19 pandemie ons en moesten we samen met hen aan den lijve ondervinden hoe onvoorbereid we aan deze crisis zijn begonnen.

Aflevering 2: De wereld is een dorp

We staan aan het begin van een invasie in België.

_{Isra Deblauwe, entomoloog ITG, over de tijgermug in onze streken}

Vandaag lijken bepaalde ziektes op plaatsen op te duiken waar ze vroeger nooit voorkwamen. Dat komt vooral door onze manier van leven: We willen ‘alles’, zo snel mogelijk en met een minimum aan moeite. Vandaag kunnen we de wereld rondreizen alsof het niets is. De wereld is een dorp geworden. Maar die globalisering zorgt er ook voor dat ziektes makkelijk verspreid raken over heel de wereld.

In deze aflevering ontdekken we de gevolgen van globalisering en klimaatopwarming aan de hand van het voorbeeld van de tijgermug. Dat is een exotische muggensoort die tot voor kort enkel in de tropen leefde, maar vandaag ook in Europa voorkomt. De mug is door de geschiedenis heen de grootste verspreider van dodelijke ziektes gebleken, zoals Zika en Dengue. De schade die zo’n mug kan aanrichten, is niet te overzien.

De opwarming van de aarde laat insecten vandaag toe om op plekken te komen waar ze nooit eerder geweest zijn.

_{Jean-Claude Dujardin, parasitoloog, ITG}

We trekken met Adam Hendy, een pas afgestudeerde entomoloog aan het ITG, naar Manaus in Brazilie, een miljoenenstad middenin het Amazone-woud. Met onderzoekers van het ITG gaan we ook op zoek naar de tijgermug in onze eigen achtertuin om de verspreiding in kaart brengen en indien mogelijk te bestrijden. 

De dreiging dat dit beestje bij ons ziektes kan verspreiden die hier nooit eerder voet aan grond kregen, lijkt reëler dan ooit.

Aflevering 3: De rode koningin

Het is survival of the fittest, hé. De evolutietheorie. Ze passen zich aan hun context aan en proberen hun overlevingskansen te maximaliseren.

_{Marleen Boelaert*, epidemiologe ITG, over waarom bacteriën resistent worden}

In deze aflevering ontdekken we dat het Instituut voor Tropische Geneeskunde begin vorige eeuw is ontstaan als gevolg van de slaapziekte. Het instituut werd later een wereldvermaarde wetenschappelijke instelling dankzij hun baanbrekend werk rond het HIV-virus.  

De slaapziekte is bijna uitgeroeid en Aids is mede dankzij het ITG geëvolueerd van een fatale ziekte naar een chronische aandoening die vrij goed te behandelen is.

Het was stervensbegeleiding dat wij op de duur deden.

_{Marina Cloetens, verpleegster ITG, over de dodelijke aids-epidemie tijdens de jaren ‘90}

De medische vooruitgang kende in de laatste honderd jaar ogenschijnlijk geen grenzen. Onderzoekers en farmaceutische bedrijven vonden remedies tegen steeds meer aandoeningen. 

Maar een gewonnen veldslag is nog geen gewonnen oorlog. In het vacuüm dat een overwonnen ziekte achterlaat, duikt maar al te vaak een nieuwe tegenstander op. Want virussen staan niet stil en passen zich telkens weer aan: een vaststelling die in de evolutieleer ‘de rode koningin’ wordt genoemd, naar een passage uit het boek Through the Looking-Glass van Lewis Carroll.

Ook het ITG heeft dat op een confronterende manier moeten ondervinden. Het feit dat HIV niet meer zo levensbedreigend blijkt te zijn als vijftien jaar geleden, zorgt ervoor dat de seksuele omgang vandaag weer losser is geworden, met alle gevolgen van dien. 

Andere geslachtsziekten steken weer de kop op en zijn resistent geworden tegen de medicatie die hen vroeger moeiteloos uitroeide. Diezelfde evolutie ziet de medische wereld met lede ogen aan bij andere bacteriële aandoeningen. Vandaag circuleren er ziektekiemen die bijna met geen enkel antibioticum meer te bestrijden zijn.

Het is niet vijf voor twaalf, het is drie uur ?s namiddags.

_{Bruno Gryseels, Voormalig ITG-directeur over de erger wordende antibiotica-resistentie}

Eén van de nieuwe uitdagingen van het ITG en andere wetenschappelijke instellingen is dan ook de resistentie tegen de laatste nog werkende geneesmiddelen met alle middelen te voorkomen. In de hoop dat het nog niet te laat is…

Aflevering 4: Babel

Ik probeer te begrijpen wat hen tegenhoudt om zich te laten verzorgen wanneer ze zich ziek voelen.

_{Temmy Sunyoto, epidemioloog ITG}

Bij elke wereldwijde ziekte-uitbraak zorgt de wetenschap vroeg of laat voor een adequaat antwoord.  Dat zal bij corona niet anders zijn. Maar de weg ernaartoe is bezaaid met vele hindernissen, die altijd dezelfde oorzaak blijken te hebben: de menselijke natuur.

Het Instituut voor Tropische Geneeskunde realiseerde zich met zijn lange en rijke expertise al vroeg dat een medische remedie niet werkt als ze niet aangepast is aan het menselijk gedrag. De menselijke gewoontes en gebruiken zijn even belangrijk als het juiste medicijn of de correcte epidemiologische aanpak. Ook dat merken we vandaag in eigen land.

In deze laatste aflevering trekken we met Koen Peeters, medisch antropoloog aan het ITG, en zijn team naar Vietnam om na te gaan hoe het land erin geslaagd is om malaria  zo goed als volledig uit te roeien.

Om mensen echt te begrijpen, moet je met hen werken, van hen willen leren en met hen leven. Dat is wat ik doe.

_{Thuan Thi Nguyen, antropologe NIMPE, ITG-doctoranda}

In de sesamlandbouwgebieden rond de stad Gondar in Ethiopië onderzoeken de ITG-wetenschappers dan weer waarom de haast vergeten en goed behandelbare ziekte Leishmaniasis er zo welig tiert bij de seizoenarbeiders.

Bij ons onderzoek moet je van onzekerheid houden. Niks van wat je ziet of hoort is zeker.

_{Koen Peeters, medisch antropoloog ITG, over zijn discipline}

Tenslotte gaan we in eigen land na waarom wij zoveel moeite hebben om de inmiddels beruchte coronacurves omlaag te krijgen, ondanks de duidelijke regels daarover. 

• Waarom werkt de contact tracing niet optimaal? 
• En zullen we wel massaal het vaccin nemen wanneer het uiteindelijk beschikbaar is?

Het Instituut voor Tropische Geneeskunde

Het Instituut voor Tropische Geneeskunde (ITG) bouwt al meer dan een eeuw uitgebreide expertise op in tropische infectieziektes en globale gezondheid.

In het karakteristieke art-deco-gebouw op het Antwerpse Zuid doen ITG-onderzoekers aan wetenschappelijk onderzoek in samenwerking met hun internationale partners in Azië, Latijns-Amerika en Afrika. De wetenschappers hebben alle knowhow in huis om een ziekte op verschillende niveaus bestrijden; van het bestuderen van de ziekteverwekkers tot onderzoek tijdens wereldwijde epidemieën.

Jaarlijks volgen meer dan 500 gezondheidsprofessionals vanuit de hele wereld opleidingen aan het ITG om zich verder te specialiseren.   In de dagkliniek van het ITG bieden artsen en verpleegkundigen reisadvies, vaccinaties en individuele medische zorg aan. Ze behandelen geïmporteerde ziektes, hiv en soa’s.

Onze geglobaliseerde wereld verandert snel. Als gevolg van de toegenomen handel, migratie, toerisme en klimaatverandering worden we vandaag geconfronteerd met grote gezondheidsvraagstukken. Met zijn opleidingen, onderzoek en medische dienstverlening draagt het ITG bij aan de antwoorden op deze vragen.

Ook met audiodescriptie

Vanaf 30 november elke maandag op Canvas om 21.20 uur met gesloten audiodescriptie via de taalkeuze en op VRTNU. 

Op zondag wordt de aflevering herhaald op het Ketnet-kanaal met open audiodescriptie na Black-out met audiodescriptie.

Afleveringen met open audiodescriptie op het Ketnet-kanaal worden uitgezonden op volgende dagen:

• Op 06 december om 21.55;
• Op 13 december om 21.55;
• Op 20 december om 21.55;
• Op 27 december om 21.55;

Je kan de aflevering telkens ook bekijken op VRTNU in de categorie Audiodescriptie. https://www.vrt.be/vrtnu/categorieen/met-audiodescriptie/

Volg AD bij VRT op Facebook voor meer informatie en programmawijzigingen.  https://www.facebook.com/VRTaudiodescriptie