Nieuwe Nomaden: Vranckx-reporters in Congo, Oklahoma en Alaska

Deze keer kwamen ze terug met documentaires over het leven in Congo, over inheemse Amerikanen die decennia lang naar kostscholen ver van huis werden gestuurd, en over de gevolgen van de klimaatopwarming in Alaska.

• Zaterdag 26 maart: Congo, moederland -  Don Moussa Pandzou is een Belg met Congolese roots. Tijdens zijn jeugd werd hij geconfronteerd met racisme en discriminatie. Hou zou het zijn om te leven in Congo? Een reportage van Don Moussa Pandzou, Job Van Nieuwenhove en Adriaan De Loore.
• Zaterdag 2 april: De kost van kostscholen - Tussen 1870 en 1970 gingen honderdduizenden inheemse Amerikaanse kinderen naar internaten die speciaal voor hen waren opgericht. Sommigen deden dat vrijwillig, anderen werden onder dwang uit hun gemeenschappen gehaald en duizenden kilometers verder in een kostschool geplaatst.  De filosofie was meedogenloos: "Dood de indiaan, red de mens."  
  Een reportage van Anneleen Ophoff
• Zaterdag 9 april: Smeltend Land - In de strijd tegen klimaatopwarming is het Arctische gebied een van de belangrijkste frontlijnen. Nomade Jan De Deken (The Polar Project) trekt naar Alaska, waar smeltend permafrost en boreale wouden de klimaatopwarming in een stroomversnelling brengen.
  Een reportage van Jan De Deken

Zaterdag 26 maart: Congo, moederland

Is terugkeer een antwoord op racisme? Jeugdwerker, activist en opiniemaker Don Pandzou (34), een Belg met Congolese roots, zoekt het uit. Opgroeien in België was voor Don geen makkelijke ervaring. Jarenlang vocht hij vurig tegen uitsluiting in onze samenleving, maar in zijn strijd voor gelijkwaardigheid botste hij uiteindelijk op een bittere vaststelling: “Ik zal nooit goed genoeg zijn om Belg onder de Belgen te zijn.” Don gelooft niet langer dat racisme bij ons ooit zal verdwijnen. In het moederland Congo gaat hij op zoek naar antwoorden op de frustraties waarmee hij geconfronteerd wordt.

Don is geboren in Congo-Brazaville. Als kind kwam hij naar België toen zijn vader politiek asiel kreeg. Nu keert hij terug naar Ndjili, een volkswijk van Kinshasa, waar z’n achtergebleven familie woont. Hij wil er de plaatselijke boksclub ondersteunen die jongeren een andere toekomst biedt dan het harde leven als straatverkoper.

Don beseft dat hij niet zonder slag of stoot aanvaard zal worden op Afrikaanse bodem. Wie uit het Westen terugkeert, moet afrekenen met achterdocht bij de lokale bevolking. Maar in het Congo van vandaag zijn er kansen voor jonge ondernemers. In Gombe, het rijke centrum van Kinshasa, zoekt hij Belgo-Congolezen op die een eigen zaak uit de grond hebben gestampt.

Via ontmoetingen met andere terugkeerders, een Congolese beleidsmaker en oudgedienden van de voormalige president ontdekt hij of het moederland een baken van hoop kan zijn voor wie zich uitgesloten voelt in de Westerse samenleving.

Een reportage van Don Moussa Pandzou, Job Van Nieuwenhove en Adriaan De Loore © 2022 - Met steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek

Zaterdag 2 april: De kost van kostscholen

Tussen 1870 en 1970 gingen honderdduizenden kinderen naar een internaat voor inheemse Amerikanen. Sommigen deden dat vrijwillig, anderen werden onder dwang uit hun gemeenschappen gehaald en duizenden kilometers verder in een kostschool geplaatst. De regering van de Verenigde Staten was in oorlog met de meeste inheemse stammen, en die oorlog bleek te duur voor de staat. Het nieuwe internaatbeleid werd ingevoerd om inheemse culturen en gemeenschappen systematisch te vernietigen. De filosofie was meedogenloos: "Dood de indiaan, red de mens."  

Nomade Anneleen Ophoff zoekt uit hoe die geschiedenis nog altijd invloed heeft op het leven van de inheemse bevolking. Ze reist naar Oklahoma, de staat waar niet minder dan 83 internaten waren gevestigd, het hoogste aantal in het land. Ze maakt er kennis met drie generaties van vroegere studenten en ontdekt hoe zij omgaan met de gevolgen van culturele uitwissing.

Augustine ging naar internaten voor inheemse kinderen zodra ze zes jaar oud was, in 1948. Net zoals andere kinderen werd ze er geïsoleerd van haar familie, taal en cultuur. Binnen de vier muren van de school werd ze gedwongen geassimileerd. Wie er geen Engels sprak of de militaristische regels niet volgde, kreeg lijfstraffen. “Pas twintig jaar nadat ik de school verliet, durfde ik weer mijn moedertaal te spreken. Ik leerde ze nooit aan mijn kinderen, zo diep zat de schaamte voor mijn eigen achtergrond.”  Vandaag gaat Augustine samen met haar kleindochter Vanessa (34) op zoek naar de puzzelstukjes in hun familiegeschiedenis.

Red Bear, Bryan en Nokusece vertellen hoe zij opgroeiden in de schaduw van de internaten. Elk van hen herinnert zich hoe de kindertijd van hun ouders ook hen beïnvloedde. “Hoe kan je de volgende generatie opvoeden als je vanbinnen lijdt,” vraagt Bryan zich af. “Op mijn achtste verjaardag riep mijn moeder me bij haar,” vertelt Red Bear. “Ze zei: ik wilde jou niet. Maar ik was nooit boos op haar, in tegenstelling tot mijn broer. Hij kon alleen maar denken aan hoe hij was opgevoed. Uiteindelijk pleegde hij zelfmoord.” 

Ook Jim en Charmain gingen allebei naar kostscholen voor inheemse kinderen. Toen Jim eind jaren 70 opzichter werd van de Chilocco Indian Agricultural School, was het beleid op de scholen al sterk verzacht. Maar samen met zijn echtgenote Charmain zoekt hij vandaag naar informatie over een groot mysterie: hoeveel kinderen overleden er op deze campus en wie ligt er begraven op de begraafplaats naast de school? 

Voor een jongere generatie is het verleden van de kostscholen bijna onvoorstelbaar. “Mijn grootmoeder ging naar een internaat,” vertelt Casey (17), “maar ze weigert erover te praten. Nu kampt ze met verslavingen en leeft ze afgesneden van onze cultuur.” Het gezin van Casey probeert weer de band met hun afkomst weer op te bouwen, van traditioneel koken tot inheemse gebeden, het leren van drie inheemse talen en traditionele dans.

Een reportage van Anneleen Ophoff © 2022

Zaterdag 9 april: Smeltend Land

In de strijd tegen klimaatopwarming is het Arctische gebied een van de belangrijkste frontlijnen. Nomade Jan De Deken (The Polar Project) trekt naar Alaska, waar smeltend permafrost en boreale wouden de klimaatopwarming in een stroomversnelling brengen. Hij trekt door Denali National Park, waar de twee graden klimaatopwarming tegen 2100 die in klimaatconferenties als maximum werd afgesproken, nu al bereikt is, op nauwelijks dertig jaar tijd.

Op de ooit gigantische Exit-gletsjer ziet Jan hoe in de afgelopen eeuw haast al het ijs verdwenen is. Het is de prelude van een noordpoolgebied waar volgens wetenschappers in 2050 waarschijnlijk geen zomerijs meer zal zijn.

“Klimaatopwarming creëert veel crises voor de samenleving en de natuur. Het is al catastrofaal uitgedraaid voor veel soorten en gemeenschappen”, zegt arctisch klimaatwetenschapper Terry Chapin, aan de oever van een verdronken boreaal bos. “De subarctische boreale wouden zijn een van ’s werelds grootste ecosystemen. Als ze verdwijnen, is de impact daarvan groter dan die van alle uitstoot van fossiele brandstoffen samen. Nu al zien we steeds meer, grotere en ernstigere bosbranden die de wouden bedreigen.”

Hondensleester DeeDee Jonrowe zag haar huis en land in vlammen opgaan. De Sockeye Fire was de heetste brand ooit gemeten in Alaska. Ondergronds woedde de brand drie maanden lang. “As viel uit de lucht, het was onwaarschijnlijk hoe snel het vuur zich verspreidde. Gelukkig konden we alle honden redden. Dat is het enige dat er toen echt toe deed.” Maar de vele herinneringen aan haar ouders en de vele trofeeën na veertig jaar hondenracen verdwenen in het vuur.

In het westen van Alaska voeren Inuit-gemeenschappen ondertussen een bij voorbaat verloren strijd tegen het oprukkende water. In Akiak erodeert de rivier met tientallen meters per jaar. Huizen aan de oever moeten verplaatst worden, maar daarvoor ontbreekt het geld, zegt de inheemse leider Mike Williams.“Uiteindelijk zullen we moeten verhuizen”, vreest hij. Klimaatopwarming bedreigt de levensstijl van de Inuit op vele fronten. “Alle zalmsoorten staan onder druk. We zien dode vissen in de rivier drijven door de hitte”, zegt Mike. Ook voor de sleehonden dreigt oververhitting. Vorig jaar was het hier een paar dagen 37 graden. “Daarmee kook je een eskimo”, lacht zoon Mike Jr. groen.

“Onze mensen sterven omdat ze in de winter door het ijs zakken. We missen de temperaturen van -29, -45 graden die we gewend zijn”, zegt Mike. “Ik heb het recht om het koud te hebben. In dat klimaat weet ik dat ik veilig ben.”

Ondertussen blijft Alaska fossiele brandstoffen oppompen. Negentig procent van de inkomsten van de staat komt uit olie. Mike wil de oliebedrijven voor het gerecht dagen. “We kennen de destructie van de dominante samenleving, we vechten al lang genoeg tegen de uitroeiing van onze volkeren. Nu moeten wij de gevolgen dragen van de uitstoot van grote oliebedrijven. Zij moeten dit helpen betalen.”

Een reportage van Jan De Deken © 2022
Met steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek en van Postcode Loterij Fonds/Free Press Unlimited.