Wim Offeciers: "We wilden een reiger, maar kregen een tijger"

Al bij de start van de omroep werd educatie ingeschreven in de opdracht. Dat heette toen: “Alles wordt in het werk gesteld om de uitzendingen een hooge waarde te geven in het opzicht van opvoeding, zedelijkheid, kunst, letterkunde en wetenschap.”

Als iemand ons vraagt wie de meest iconische figuur is als we het over dat educatieve luik van de VRT hebben, dan komen we al snel uit bij de presentator met de lange baard, de pijp en de blote voeten: Wim Offeciers. We gingen met hem praten over de educatieve opdracht van de publieke omroep.

• In gesprek met Wim Offeciers
• Reactie van Jacotte Brokken, Digital Creative bij VRT Innovatie en Radio 1
• Tijdlijn educatie bij de publieke omroep

In gesprek met Wim Offeciers

In het begin van uw carrière werkte u als leerkracht aardrijkskunde. Hoe bent u terechtgekomen bij de publieke omroep?

Ik was tot 1962 aan de slag in de rijksnormaalschool Hasselt, maar ik woonde in Antwerpen. Op en af was dat telkens twee uur met de trein. Hoewel ik heel graag in het onderwijs stond, raakte ik die lange verplaatsing wat beu. Op een gegeven moment las ik in de krant dat de BRT op zoek was naar twee mensen om mee te werken aan schooltelevisie. Ze zochten iemand uit de Germaanse en uit de wetenschappen. Ik heb gesolliciteerd en werd samen met Miel Dekeyser van de KU Leuven aangenomen. Miel kreeg het etiket ‘katholiek’, terwijl ik werd gezien als een socialist. Op 1 augustus 1962 begon ik bij schooltelevisie.

Wat was dat, schooltelevisie?

Tot dat moment bestond er enkel schoolradio. Maar televisie was hét medium van die tijd en kwam begin jaren ’60 sterk op. De BRT wou daarop inspelen door schooluitzendingen te maken voor radio én televisie. We waren met z’n zessen: Bert Hermans en Jo De Meester als redactiesecretaris, Julien Gorus als diensthoofd en Wim Gansemans, Miel Dekeyser en ikzelf als producers. Samen maakten we uitzendingen over wetenschappen. Bert nam natuurkunde op zich, Wim hield zich bezig met biologie en ik deed alles rond aardrijkskunde. Dat was allemaal heel strikt georganiseerd op een schoolse manier, inclusief werkboekjes zodat de leerlingen konden inpikken op wat we brachten. De uitzendingen waren echt bedoeld als lesmateriaal voor scholen, geen vrijblijvende kijknummertjes.

Hoe bepaalden jullie de onderwerpen?

We waren daarin compleet autonoom. Elk jaar hadden we een vergadering met onder andere de inspecteur aardrijkskunde die ik van een vorig leven nog kende. Maar verder bepaalden we zelf wat we brachten, voor de laatste twee jaar van de lagere school het lager middelbaar en het hoger middelbaar.

We wilden een levende reiger, maar kregen een échte tijger. Slechts één lettertje verschil.

Ik herinner me dat Wim een biologie-uitzending maakte over de reiger. Hij wou tijdens die uitzending ook een effectieve reiger laten zien. Voor dieren deden we een beroep op meneer De Potter uit Gent, maar Wim geloofde niet dat hij een levende reiger zou kunnen leveren. Een week later kregen we plots een telefoontje van meneer De Potter, met de mededeling dat hij voor de BRT op het Flageyplein stond. “Kom maar naar beneden”, zei hij, “dan kan je het beest zien.” Ik ging met Wim mee, meneer De Potter deed de koffer open en we keken: een tijger! Reiger, tijger… Eén lettertje verschil (lacht).

Het gevaarlijkste dier dat we ooit in de uitzending hebben gehad, was een eekhoorn.

Het gevaarlijkste dier dat we ooit in de uitzending hebben gehad, was een eekhoorn. Wim maakte een uitzending over eekhoorns en had daarvoor een levend exemplaar in de studio gehaald, maar dat dier had een hekel aan alle mensen om hem heen. Die eekhoorn vloog op ons af en begon te bijten. De klankman bloedde, de cameraman bloedde… Een gevaarlijk beest, zo’n eekhoorn!

U bent vooral bekend van het wetenschapsprogramma Verover de aarde. Wat was dat voor een programma?

In 1968 kwam ik bij Verover de aarde terecht, op vraag van Jerome Verhaeghe. Het idee van dat programma was: we maken iets om bij de kijkers thuis interesse op te wekken voor wetenschap. Wetenschap was iets waar de gewone mens relatief weinig aandacht voor had. De natuurkunde- en scheikundelessen op school lieten vaak een nare herinnering na. Maar de wereld is het resultaat van wetenschap. Dat wilden wij overbrengen naar de mensen. Piet De Valkeneer gaf uitleg over geneeskunde, Stephan Mores hield zich bezig met ruimtevaart en ik deed zowat alles wat me interesseerde (lacht).

Wekelijks een uitzending van vijftig minuten over wetenschap maken, was niet gemakkelijk. We konden wel het een en het ander voorbereiden, maar toch bleef het zoeken naar voldoende materiaal. Daarom trokken we om het jaar en om de beurt enkele weken naar de Verenigde Staten, waar we wetenschappers interviewden, naar verschillende universiteiten en wetenschappelijke instellingen trokken, leerden hoe we televisie moesten maken… Zo ben ik bijvoorbeeld in Boulder, Colorado terechtgekomen. Daar was het hoofdkwartier van de Amerikaanse klimatologische dienst, waar een idee werd ontwikkeld dat ik een paar jaar later in 1975 in het programma Wankelbaar evenwicht aankaartte: de opwarming van de aarde. Niemand was daar toen mee bezig. Om dat uit te leggen, vertelde ik de mensen dat de Hollanders in de Ardennen zouden moeten wonen als gevolg van de klimaatopwarming, omdat het zeepeil zou stijgen met tien meter.

Wat is je het meest bijgebleven van Verover de aarde?

Mijn eerste uitzending heette: ‘De naakte aap’, naar het boek van Desmond Morris. Daarin zei hij dat de mens eigenlijk niet meer dan een naakte aap is. En ik had het onzalige idee om live – alles was live destijds - te presenteren met een echte aap naast mij. We konden daarvoor opnieuw een beroep doen op meneer De Potter uit Gent. Hij bracht een chimpansee mee, een verbazingwekkend groot beest. Die chimpansee zat tijdens de hele uitzending naast mij. Meneer De Potter had vooraf gezegd: “Zorg dat je de baas blijft.” Maar die chimpansee was tijdens het programma vooral geïnteresseerd in de micro, in dit, in dat… zodat ik hem op de vingers moest tikken om overal af te blijven. Een boeiende presentatie (lacht).

Was het een populair programma?

We hebben geluk gehad. Toen wij met Verover de Aarde begonnen, waren er heel wat wetenschappelijke doorbraken. In december 1968 transplanteerde dokter Christian Barnard voor het eerst succesvol een hart. In mei 1969 was hij de eregast op een cardiologisch congres in Amsterdam. Ik mocht hem interviewen. Niet in het Engels maar in het Nederlands en Zuid-Afrikaans. Een programma dat intens werd gevolgd in medische kringen.

De grote doorbraak van Verover de aarde kwam er in 1969. Op de nationale feestdag, 21 juli 1969, ging de Apollo 11 naar de maan. Wij konden de landing van Armstrong en Aldrin rechtstreeks uitzenden. Dat begon om 05.00 uur ’s morgens. Een deel van België zat aan de tv gekluisterd om dat mee te maken. En wij mochten dat presenteren. Vanaf dan was Verover de aarde echt een begrip.

Hoe merkte u die populariteit?

De kijkcijfers waren indrukwekkend goed voor een wetenschapsprogramma. Dat lag voor een deel ook aan Jerome. Hij zorgde ervoor dat we een prima uitzendmoment hadden: op dinsdagavond, na Slisse en Cesar. De mensen bleven plakken. Voor de rest was er ook niet veel concurrentie.

In de loop der jaren heb ik  twee universiteitsproffen ontmoet die zeiden: Door Verover de aarde ben ik wetenschappen gaan studeren. 

We werden er ook wel over aangesproken. In een loket van het treinstation herkende de kaartjesverkoper mij van tv. En in de loop der jaren heb ik ook twee universiteitsproffen ontmoet die zeiden: “Door Verover de aarde ben ik wetenschappen gaan studeren.” Dat was fijn om te horen.

Wat was het grote verschil tussen Verover de aarde en de schooluitzendingen?

Verover de aarde was voor een publiek van volwassen mensen, terwijl de schooluitzendingen voor kinderen waren. Met Verover de aarde wilden we een programma maken voor iedereen. De bakker en de beenhouwer moesten kunnen volgen, maar ook de professor moest op een gegeven moment iets kunnen bijleren. Dus het was zoeken naar een evenwicht tussen beide.

Hoe maakte u wetenschap toegankelijk voor iedereen?

Het komt erop aan van een taal te ontwikkelen die we zelf ‘luistertaal’ noemden. Een taal die zo eenvoudig is, dat je alles begrijpt door gewoon te luisteren. Het is ook belangrijk om visueel materiaal te gebruiken, beelden van datgene waarover je praat. En de interviews die erbij horen, moet je zo kort mogelijk houden. Ik zei vaak tegen de prof in kwestie: “Dit ga ik vragen, en binnen de minuut moet je kunnen antwoorden.”

Denkt u dat zo’n programma als Verover de aarde vandaag nog zou kunnen bestaan?

Ik betwijfel het. Misschien zou het kunnen, maar dat zou geen kijkers meer halen. We hadden destijds een andere positie dan nu. Er waren geen andere zenders, de BRT had een absoluut monopolie. Wij beslisten wat er te zien was op tv en de mensen keken, want er was niets anders. Het was ook een heel ernstig programma. Wij waren ernstige mensen en we hadden geen tijd voor grapjes.

Hoe zou u zo’n programma tegenwoordig aanpakken?

Ik denk dat we zouden beginnen met Lieven Scheire in te huren en hem vragen of hij niet kan presenteren, want hij doet dat veel beter. Lieven overdrijft de ernst niet, wat wij wel deden. Er mag al eens een grapje verteld worden.

U vindt het dus een goede zaak dat tegenwoordig een zekere luchtigheid zit in wetenschapsprogramma’s?

Het belangrijkste is en blijft de boodschap. Programma’s maken over wetenschap, interesse opwekken voor wetenschappen. Als je dat doet zoals Lieven Scheire, met een kwinkslag en een vrije aanpak, zoveel te beter. Zolang het doel maar bereikt wordt: wetenschap naar het publiek brengen.

Een voorbeeld. Naast Verover de aarde hield ik me ook bezig met een programma genaamd Horizon. Horizon stond heel dicht bij de mensen, door dingen aan te brengen en uit te leggen die ze dagelijks tegenkwamen. Zo was er bijvoorbeeld een aflevering over het kraken van je vingers. Iedereen kent dat. Ik legde dan uit dat je eigenlijk de lucht ‘brak’ die tussen je vingerkootjes zat. Dat was het genre wetenschappen in Horizon. Een stuk lager dan Verover de aarde, eigenlijk meer weetjes waar wetenschap achter zat. 

In 1987 kwam u terecht bij de dienst Opleidingen. Wat hield dat precies in?

Bij een doorlichting was gebleken dat de medewerkers onvoldoende gevormd waren. Omdat ik uit het onderwijs kwam en veel rond schooltelevisie had gedaan, werd ik gevraagd om me daarmee bezig te houden. Ik heb geaccepteerd, op voorwaarde dat ik in de zomer een reeks tv-uitzendingen mocht maken. Ik had vanaf dan een dubbel leven: aan de ene kant werkte ik aan de voorbereiding van dertien tv-uitzendingen voor de zomer, aan de andere kant hield ik me bezig met de opleiding en vorming van de tv-collega’s. Dat ging vooral over het verspreiden van het begrip ‘luistertaal’. We kregen daarvoor de grote hulp van Eugène Berode, de taalraadsman. Hij vond het ook ongelofelijk belangrijk om het idee ‘luistertaal’ te verspreiden en ervoor te zorgen dat tv een taal hanteerde die op alle niveaus voor iedereen begrijpelijk was.

In het kader van opleiding en vorming wilden we bijvoorbeeld ook televisie naar Rwanda brengen. Rwandezen kwamen naar hier, wij gingen naar daar… Idem in Suriname. De BRT zond als het ware z’n zonen uit om tv in de wereld te brengen. Alleen is dat slecht afgelopen. Toen alles klaar was in Rwanda brak de burgeroorlog uit. In Suriname kwam Bouterse aan de macht. Dus uiteindelijk is daar weinig van terechtgekomen.

Hoe is de educatieve rol van de publieke omroep geëvolueerd tijdens uw 34-jarige carrière?

Dertig jaar geleden was er een verplichting vanuit de BRT om de mensen op te voeden, om hen te helpen allerlei dingen te ontdekken. Tegenwoordig beslist de kijker. Als hij niet wilt kijken, dan doet hij dat gewoon niet en zapt hij naar een andere zender. Dat is een duidelijke verschuiving.

Het was voor de wetenschap in het algemeen wel een boeiende tijd, in elke tak van de wetenschap werden er grote stappen vooruit gezet. Het was dus een ideale periode om televisieprogramma’s over wetenschap te maken. Dus wij hebben geluk gehad, dat we ons ding mochten doen.

Welke rol moet de VRT opnemen op vlak van educatie?

Wie ben ik om daarover een oordeel te vellen? Net zoals Conscience zijn volk leerde lezen, wil de VRT het publiek een duwtje in de rug geven. Als dat de opdracht is, dan is dat zo. We waren vroeger een serieuze omroep, en we zijn dat eigenlijk nog altijd een beetje.

Ik vind dat de VRT het op vlak van informatie en nieuwsuitzendingen heel erg goed doet. Je merkt dat de nadruk op de boodschap ligt, en niet zozeer op de boodschapper. Wat dat betreft levert de VRT prima werk.

Hoe blikt u terug op uw carrière?

Met veel dankbaarheid. Ik heb het altijd een voorrecht gevonden om voor de BRT te mogen werken. Ik heb veel interessante collega’s ontmoet. Toen ik in 1996 met pensioen moest, was dat haast met tranen in de ogen. Ik ben dan volledig teruggekeerd naar het onderwijs. Tot 2007 heb ik lesgegeven in het VLEKHO en op het RITCS.

Welke periode stak er voor u met kop en schouders bovenuit?

De leukste periode was van 1969 tot en met 1975. De populairste jaren van Verover de aarde waren voor mij de boeiendste jaren. We brachten dingen waar we zelf veel belangstelling voor hadden, de waardering was ook het grootst. Daarna begon dat geleidelijk aan af te nemen.

Hoe kijkt u naar de toekomst van de VRT?

Hm, moeilijk te zeggen. Ik spreek me er niet echt over uit. Ik kijk gewoon. Televisie is anders dan zestig jaar geleden. Toen geloofde men nog in de helende kracht van tv. Dat is tegenwoordig toch anders. Ik laat het op me afkomen.

Ten slotte: u bent op de beelden vaak te zien met blote voeten, een pijp en zittend in kleermakerszit. Was dat uw handelsmerk?

Ja, dat was mijn ding (lacht).

Reactie van Jacotte Brokken

Verover de aarde is zware kost om te verwerken, maar het past uiteraard wel in de tijdsgeest van toen. Het medium ‘televisie’ was nog geen tien jaar oud, mensen konden enkel naar de BRT kijken… Dat is tegenwoordig wel anders. Mensen bepalen vandaag zelf naar wat ze kijken. Boeit het hen niet, dan zappen ze weg. Je moet wetenschap dus creatiever aanpakken dan vroeger om hen te interesseren. Dat betekent ook dat je niet enkel op tv mag focussen, maar ook op sociale media, vlogs, video’s op YouTube…

Wetenschap toegankelijk en interessant maken, begint bij het vinden van een knooppunt, een manier om binnen te komen, iets wat mensen herkennen uit hun eigen leven. Wil je iets vertellen over kernenergie? Stel dan de vraag wat er zou gebeuren als we geen licht in huis zouden hebben, en begin niet met de splijting van atomen of de werking van een kernreactor. 

Vertel dat vervolgens op niveau van je doelgroep. Dat haalde Wim ook aan: het belang van luistertaal. Dat vind ik een hele toffe, want het is vandaag nog altijd relevant. Wetenschappers slagen er niet altijd in om hun moeilijke onderwerpen eenvoudig uit te leggen, op niveau van kinderen bijvoorbeeld. In dat opzicht zie ik mezelf als een soort vertaler. Ik zet de moeilijke taal van wetenschappers en onderzoekers om naar iets wat mensen zonder voorkennis moeiteloos kunnen begrijpen.

De VRT moet zeker haar rol opnemen om wetenschap en educatie tot bij het publiek te brengen. De coronapandemie heeft heel duidelijk gemaakt dat het belangrijk is om moeilijke info uit te leggen aan alle doelgroepen. De publieke omroep heeft zo enkele sterke voorbeelden van toegankelijke en creatieve wetenschap in huis.

Ik vind De dokter Bea show (Ketnet) bijvoorbeeld heel leuk. Een sprekend personage vertelt kinderen alles over seks, bijgestaan door experts. Er zit ook zoveel meer achter het programma. Dokter Bea is onderzocht, gefundeerd en goed gebracht. Geweldig tof! 

Ook #weetikveel op Radio 1 is een heel leuk programma. Daar komt altijd veel reactie op, net omdat de makers vertrekken vanuit het dagelijks leven en zich afvragen hoe het in elkaar zit, waarna een expert uitleg geeft. 

En natuurlijk Het journaal en de corona-uitleg. Wetenschapsjournalist Koen Wauters is een bekend gezicht geworden (lacht). En dat is een goede zaak. Het helpt om wetenschap een gezicht te geven, zoals Lieven Scheire en nu ook Koen Wauters. Maar dat mogen er gerust nog meer zijn. De mensen thuis zijn er klaar voor! 

Tijdlijn educatie bij de publieke omroep

Enkele elementen uit de geschiedenis van educatie bij de Vlaamse publieke omroep

Vanaf 1 december 1931 startten de eerste uitzendingen van de schoolradio. 135 Belgische scholen luisterden in 1931 geregeld naar deze programma’s. In februari 1932 waren er dat 165.

Vanaf 1962 was er ook schooltelevisie, en later verschillende wetenschappelijke programma’s voor volwassenen zoals Verover de aarde, De volksuniversiteit en Horizon.

In 1975 werd de bestuursdirectie Instructieve Omroep opgericht met Lea Martel aan het hoofd. Zij maakten zowel radio als televisie. Daarnaast publiceerden zij ook tal van boeken. Belangrijke programma’s uit die periode zijn de onderzoeken van Maurice De Wilde (De nieuwe orde, De tijd der vergelding, De Kollaboratie, De verdachten, De Oostfronters, Het verzet), maar ook andere historische programma’s zoals Boulevard.

De meer luchtige programma’s als Op de koop toe, Steek er wat van op show of Wikken en wegen waren typisch voor de jaren 80. De instructieve omroep en de schooluitzendingen verdwenen in 1996.

Vanaf 1997 kwam het zwaargewicht van de educatieve opdracht bij Canvas te liggen, dat zowel aangekochte als eigen gemaakte documentaires programmeert. Zo kwam er rond geschiedenis Histories en later Publiek geheim. De laatste jaren was er de opmerkelijke, vierdelige reeks De kinderen van... waarin kinderen van collaborateurs, verzetslui en slachtoffers van de holocaust en kolonialisme aan het woord kwamen.

Sinds enkele jaren is er ook weer een toenadering met het onderwijs. Zo stapte de VRT in 2016 mee in het platform Achief voor Onderwijs en zijn er daarnaast veel meer initiatieven van samenwerking met het onderwijs. Denk maar aan de EDUbox, KLAAR! of de Universiteit van Vlaanderen. Lees hierover meer in: https://www.vrt.be/nl/over-de-vrt/nieuws/2018/09/07/wat-doet-de-vrt-voor-het-onderwijs/ 

Meer Educatie op VRT NU

• Wetenschap en natuur 
• Documentaire
• Levensbeschouwing
• Lifestyle