Zo helder klinkt de winnaar van de eerste Koningin Elisabethwedstrijd

Ondertussen weten we wie de Koningin Elisabethwedstrijd voor cello won: de Koreaanse celliste Hayoung Choi. Ze scoorde met een eigenzinnige keuze voor een hedendaags concerto van de Poolse componist Witold Lutoslawski. De publieksprijs is voor de enige Belgische celliste, Stéphanie Huang. 

Een maand lang was alles tot in het detail te volgen, een heel verschil met vroeger. Klank werd toen gegraveerd in lakplaten, zoals de winnende performance van de Russische violist Leonid Kogan in de eerste Koningin Elisabethwedstrijd in 1951. Die krakende en brommende opname is nu digitaal gerestaureerd door het VRT-archief. Na meer dan 70 jaar klinkt Paganini opnieuw glashelder.

In “de jaren stillekes“ werd geluid en dus ook muziek op lakplaat opgenomen. Het was de tijd vòòr de bandopnemer, de cassetterecorder of alle digitale toepassingen. Lakplaten kwamen er ook aan te pas in 1951, bij de allereerste Koningin Elisabethwedstrijd in Brussel, toen de Russische violist Leonid Kogan zijn finale speelde. Hij zou de wedstrijd winnen en een grote naam worden.

Op 23 mei 1951 stonden in de grote zaal van het Paleis voor Schone Kunsten microfoons en machines klaar om het concert rechtstreeks op de radio uit te zenden (er was nog geen televisie), maar ook op te nemen en te graveren in lakplaten. Die zonder meer historische opname is eerst gedigitaliseerd en nu heeft Alan De Feyter, geluidstechnicus voor het VRT-archief, er een grondige restauratie op uitgevoerd. Dat wil zeggen: storende bijgeluiden weggehaald zodat de muziek beter tot haar recht komt. Precisiewerk.

De Feyter: “Er was veel brom en ruis en veel tikjes. Allemaal dingen die afleiden van de pure concertervaring. Ik heb geprobeerd om de “drager” er zoveel mogelijk tussenuit te halen en de lijn tussen luisteraar en performer zo direct mogelijk te maken. Zonder te verdoezelen dat het een plaatopname is, natuurlijk. Als ik dat zou doen, zouden er details van de muziek mee vervagen. Bij het restaureren is het ook belangrijk om niet te ver te gaan. Ik vind zelf in dit geval dat het heel goed is gelukt. Beter dan wat ik doorgaans kan doen. De opname was in oorsprong ook beter dan wat ik gemiddeld voor de kiezen krijg en dat gold ook voor de staat waarin de platen zich bevonden”.

Het verschil is groot. Ter vergelijking: een stukje Paganini zoals het tot nu toe online te beluisteren was en daarna de restauratie van de originele opname op lakplaat die in de VRT-archieven zit:

Je hoort nu heel veel details, die ik naar voren heb kunnen brengen door de opname digitaal proper te maken. Dat maakt de luisterervaring zoveel rijker.

_{Alan De Feyter, geluidstechnicus voor het VRT}

Ook Wolfgang Heiremans is enthousiast. Hij werkt voor de audiotheek van de VRT en was 20 jaar professioneel violist, onder meer als eerste violist bij het Antwerp Symphony Orchestra en concertmeester bij Il Novecento. De Koningin Elisabethwedstrijd volgt hij al tientallen jaren minutieus. “Ik ben heel verwonderd. Het laatste deel van het Paganini-concerto was vroeger compleet onbeluisterbaar. Nu hoor je echt alles: de heel mooie klank en alle details, zelfs het grommen van de buik van de violist. Echt spectaculair, dit resultaat!"

Beluister de gerestaureerde versie.

De mythe

Over de finale van violist Leonid Kogan is een mythe ontstaan, als zou die technisch perfect geweest zijn. Wolfgang Heiremans: “Als je nu luistert naar deze gerestaureerde klankopname, merk je dat niet alles technisch even perfect was, ook het samenspel met het orkest durfde al wel eens de mist ingaan. De uitvoering door Philippe Hirshhorn, de winnaar in 1967, bij wie ik zelf later nog studeerde, was technisch gesproken beter. Maar het is en blijft een fantastische, fenomenale uitvoering.” 

Er is wel wat veranderd in die 71 jaar. “Het globale niveau is ondertussen sterk gestegen”. En er zijn veel meer deelnemers uit alle hoeken van de wereld. Wolfgang Heiremans wijst erop dat er voor de eerste Koningin Elisabethwedstrijd in 1951 39 gegadigden waren; bij de laatste vioolwedstrijd in 2019 waren er 172, en bij de cellowedstrijd van dit jaar waagden 152 muzikanten hun kans in de eerste preselecties.  

Niet perfect, wel fenomenaal

Voor violist Leonid Kogan was zijn overwinning in de Koningin Elisabethwedstrijd van 1951 de start van een belangrijke internationale carrière. “Hij was een van de grootste violisten van de tweede helft van de 20e eeuw. Maar hij stond wat in de schaduw van de bekendere violist David Oistrach. Allebei kwamen ze uit de Sovjetunie; ze werden opzettelijk uitgestuurd naar het westen om wedstrijden te winnen, maar Oistrach kreeg later meer steun van de overheid,” zegt Wolfgang Heiremans. 

Heeft het VRT-archief nog plannen om oude geluidsopnames te restaureren? Alan De Feyter legt er zich op toe, vooral dan op muziek van Belgische componisten en Belgische uitvoerders. “We bekijken hoe belangrijk een opname is en hoeveel werk we erin steken. Audiorestauratie zal in de toekomst misschien minder complex worden dankzij nog nieuwere technieken." Maar het blijft wel mensenwerk. Zelfs met alle digitale vooruitgang is het een ambacht voor technici met precieze handen en gespitste oren. 

Het lakplatenproject van de VRT kwam tot stand in samenwerking met meemoo, het Vlaams instituut voor het archief, dat is het expertisecentrum voor digitaal cultureel erfgoed in Vlaanderen en Brussel.